Το κλειστό μοντέλο

Τ ο κυρίαρχο μοντέλο διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων στην Ελλάδα προβλέπει ότι η προστασία και η ανάδειξη των μνημείων γίνεται εντός ενός σαφώς οριοθετημένου, περιφραγμένου και φυλασσόμενου χώρου, στον οποίο το κοινό έχει πρόσβαση υπό ορισμένες προϋποθέσεις και για χρήσεις που ορίζονται από μια δημόσια αρχή.¹ Ας το ονομάσουμε «κλειστό μοντέλο».

Ο οπτικός επιτονισμός και ταυτόχρονα η απομόνωση των μνημείων και η αποσύνδεσή τους από δραστηριότητες του καθημερινού βίου είναι πρακτικές που μεταφέρουν και εγγράφουν στον χώρο μια έως πρόσφατα κυρίαρχη, νεωτερική αντίληψη για το παρελθόν ως «τετελεσμένο», ως μια χρονική οντότητα το πέρας της οποίας καταδεικνύεται και μέσα από την οριοθέτησή της στον φυσικό χώρο.² Από τον δέκατο ένατο αιώνα, οι μεγάλοι αρχαιολογικοί χώροι της Μεσογείου αναγνωρίζονται ως αποκλειστικά πεδία έρευνας και παραγωγής επιστημονικού λόγου και, βέβαια, ως χώροι αναπαραστάσεων που εικονοποιούν και τεκμηριώνουν εθνικά και αποικιοκρατικά αφηγήματα.³ Σύμφωνα με το κυρίαρχο νεωτερικό παράδειγμα, ο αρχαιολογικός χώρος καθίσταται μια προστατευόμενη περιοχή ελεγχόμενης πρόσβασης,⁴ με το κράτος και την επιστημονική κοινότητα να αναλαμβάνουν –και θεσμικά– τον κύριο ρόλο ως προς τη διάσωση των αρχαιοτήτων ως υλικών τεκμηρίων του παρελθόντος, αλλά και ως προς τον καθορισμό της ερμηνείας, των νοημάτων και των άυλων αξιών τους.⁵

Έτσι, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως σήμερα υφίσταται ένα ιδιαίτερα συγκεντρωτικό σύστημα στη διαχείριση των μνημείων, με την Αρχαιολογική Υπηρεσία να έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο σχετικά με τους τρόπους χρήσης και ανάδειξης των αρχαιολογικών πόρων.⁶ Το αποτέλεσμα είναι να καλλιεργείται κλίμα καχυποψίας και συνωμοσιολογίας μεταξύ της αρχαιολογικής κοινότητας και των τοπικών ή των άλλων ενδιαφερόμενων κοινοτήτων, ομάδων και ατόμων (stakeholders), ενώ τροφοδοτείται μια γνώριμη για τα ελληνικά δεδομένα κατάσταση, όπου το κράτος –η Αρχαιολογική Υπηρεσία εν προκειμένω– είναι ταυτόχρονα εχθρός, αλλά και μοναδικός υπεύθυνος για καθετί που γίνεται ή δεν γίνεται. Με άλλα λόγια, επικρατεί μια σχιζοειδής συνθήκη, όπου τη μια στιγμή η Αρχαιολογική Υπηρεσία καταγγέλλεται ως γραφειοκρατική, αντιαναπτυξιακή, συγκεντρωτική, μεροληπτική ή εθνοκεντρική, ενώ την άλλη καλείται να προστατεύσει τους ευάλωτους, μη ανανεώσιμους και «ιερούς» αρχαιολογικούς πόρους από την αρχαιοκαπηλία, τον βανδαλισμό, την κακή ή την υπερβολική χρήση.⁷ Από μια άλλη οπτική, στο κλειστό μοντέλο ασκείται η κριτική ότι ενεργοποιεί την οικονομική αξία των αρχαιολογικών πόρων μετατρέποντάς τους σε τουριστικό προϊόν,⁸ ενώ την ίδια στιγμή οι τοπικές κοινότητες υποστηρίζουν και προωθούν αυτή την πολιτική αναγνωρίζοντας τις αναπτυξιακές προοπτικές που ανοίγει για τον τόπο τους.⁹

Η γενική εικόνα που δημιουργείται από μια κατάσταση και μια συζήτηση με μεγάλη έκταση και πολλές κατευθύνσεις είναι ότι το κλειστό μοντέλο, αφενός, φέρει το στίγμα ενός συγκεντρωτικού εργαλείου άσκησης διαχειριστικής πολιτικής και, αφετέρου, αποδεικνύεται ανθεκτικό και λειτουργικό, καθώς παράγει αξίες που κεφαλαιοποιούνται σε τοπικό και εθνικό επίπεδο.

Η έννοια της ανοικτότητας

Η «ανοικτότητα» εμφανίζεται ως ιδέα και έννοια στα περισσότερα πεδία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών, καθώς και των επιστημών του χώρου. Είναι μια μετανεωτερική αρχή που θεωρητικά έρχεται να θεραπεύσει ασύμμετρες σχέσεις (μεταξύ υποκειμένων, αλλά επίσης μεταξύ υποκειμένων και αντικειμένων) οι οποίες διαμορφώνονται σε έναν χώρο· στην περίπτωση αυτή, ως «χώρος» νοείται οποιαδήποτε θεματική περιοχή ή πεδίο προσδιορίζεται ή γίνεται αντιληπτό ως τέτοιο (open space, open text, open archive, open file, open art, «open schools for open societies», open museums κ.ά.).¹⁰

Στο πεδίο της διαχείρισης της αρχαιολογικής κληρονομιάς, που εξετάζεται εδώ, η ανοικτότητα καθίσταται σταδιακά κοινός παρονομαστής πολλών και διαφορετικών πρακτικών και ενεργειών, ένας όρος «ομπρέλα» που χρησιμοποιείται ευρέως με ποικίλα νοήματα.¹¹

Το αίτημα να «ανοίξουν τα μνημεία στην κοινωνία» διατυπώνεται διεθνώς ήδη από τη δεκαετία του 1980. Από τη σκοπιά της λεγόμενης «δημόσιας αρχαιολογίας», αναζητούνται νέοι τρόποι επικοινωνίας με το κοινό και διάχυσης της αρχαιολογικής και της ιστορικής γνώσης στους πολίτες.¹² Η πολυφωνία καθίσταται ζητούμενο μεγάλης μερίδας ερευνητών και επαγγελματιών του πεδίου της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπου το ενδιαφέρον μετατοπίζεται από τα υλικά αντικείμενα στα υποκείμενα πρόσληψης. Δεν αρκεί πλέον να είναι τα μνημεία δημόσια, δηλαδή να εξασφαλίζει το κράτος ότι θα είναι προσβάσιμα στο κοινό και στους πολίτες του, με ελεγχόμενη ή μη ελεγχόμενη πρόσβαση. Απαιτείται επίσης να αναγνωριστεί η ανοικτότητα ως προς τα νοήματα και τη σημασία τους, και να εκδημοκρατιστούν τα συστήματα διαχείρισης των μνημείων, άλλοτε επιλέγοντας τη διαμεσολαβημένη ενσωμάτωση των σημασιών ή των αξιών που προσδίδουν σε αυτά οι διαφορετικοί ενδιαφερόμενοι, σύμφωνα με το «αξιοκεντρικό μοντέλο διαχείρισης», και άλλοτε εξασφαλίζοντας την άμεση συμμετοχή των μη ειδικών, της κοινωνίας των πολιτών ή των τοπικών κοινοτήτων στα πεδία του σχεδιασμού, των αποφάσεων και της διαχείρισης.¹³ Όλα αυτά στη θεωρία και στον επίσημο, διεθνή θεσμικό λόγο.¹⁴ Στην πράξη, σε κρατικό και σε τοπικό επίπεδο, η ανταπόκριση κάθε κοινωνίας και των θεσμών διακυβέρνησης στις παραπάνω κατευθύνσεις υπήρξε συγχρονικά και διαχρονικά διαφορετική.

Στην Ελλάδα, τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται πλήθος πρωτοβουλιών που πήραν τόσο οι κρατικές αρμόδιες υπηρεσίες όσο και ιδιωτικοί πολιτιστικοί φορείς ή ανεξάρτητες ομάδες πολιτών και ερευνητών, ανταποκρινόμενοι θετικά στην ιδέα του ανοίγματος των χώρων και των μνημείων στην κοινωνία: κεντρικά σχεδιασμένες προτάσεις εναλλακτικής χρήσης των («κλειστών» ως επί το πλείστον) αρχαιολογικών χώρων, οι οποίοι καθίστανται σκηνικό δράσεων πολιτιστικού και ψυχαγωγικού περιεχομένου (π.χ. μουσικές συναυλίες, καλλιτεχνικές δράσεις), ενέργειες για την επανάχρηση μνημείων, όπως τα αρχαία θέατρα, προσκλήσεις για εθελοντική συμμετοχή σε ανασκαφικά προγράμματα, προσφορές πακέτων περιηγητικού και αρχαιολογικού τουρισμού. Υπό την ίδια οπτική μπορεί να εξεταστούν η ανάπτυξη πολυάριθμων ψηφιακών εφαρμογών (π.χ. πηγές ανοικτής πρόσβασης, αναπαραστάσεις και περιηγήσεις εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, προβολή των μουσείων στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης), αλλά και τα «αρχαιολογικά πάρκα», τα οικομουσεία, τα προγράμματα ενοποίησης αρχαιολογικών χώρων, εφόσον εντάσσουν τόπους και μνημεία σε ευρύτερα χωρικά, τοπιακά και νοηματικά σύνολα, συνδέοντάς τα με την καθημερινότητα της πόλης και της υπαίθρου.¹⁵

Είναι ενδιαφέρον ότι οι σχετικές πρωτοβουλίες λαμβάνονται τόσο από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, που θέλει να κινηθεί πέρα από το κλειστό modus operandi –αλλά με όρους που θέτουν οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι (π.χ. τα μνημεία και οι χώροι ανοίγουν σε συγκεκριμένη ώρα, ημερομηνία και για συγκεκριμένες δραστηριότητες)–, όσο και από τον αστικό πληθυσμό ή από συγκεκριμένες ομάδες, που μέσα από κινηματικές δράσεις διεκδικούν τη διεύρυνση των χώρων αναψυχής και εκπαίδευσης στην πόλη. Πολύ συχνά τέτοιες προσπάθειες αποβλέπουν στη δημιουργία τουριστικής υπεραξίας ή εντάσσονται στον παραγωγικό κύκλο των «βιομηχανιών της πληροφορίας και της εκπαίδευσης» που βασίζονται στην προσέλκυση μικρότερων ηλικιακών ομάδων και χρηματοδότησης ή στην επαγγελματική κατοχύρωση και την ακαδημαϊκή προβολή.

Κοινό σημείο πολλών πρόσφατων ερευνών και αναλύσεων αποτελεί η διαπίστωση ότι το φαινόμενο της αφθονίας σε κατηγορίες, είδη, σημασίες και απόψεις στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν ερμηνεύεται μονοσήμαντα ως κοινωνική διάχυση ενός θεωρητικού προβληματισμού που προβάλλει τις αρχές της ανοικτότητας και του δημοκρατικού πλουραλισμού.¹⁶ Ταυτόχρονα διαπιστώνεται ότι οι αρχές αυτές υιοθετούνται και ανατροφοδοτούνται από διαμετρικά αντίθετες ιδεολογικές ατζέντες: από νεοφιλελεύθερες στρατηγικές προώθησης νέων προϊόντων έως και μικρής κλίμακας δράσεις πολιτικοποιημένων ομάδων που αντιτίθενται στην εμπορευματοποίηση, τον κοινωνικό αποκλεισμό ή τον θεσμικό ολοκληρωτισμό.¹⁷ Ήδη από τη δεκαετία του 1980, ο Φρέντρικ Τζέιμσον είχε διαγνώσει την «πλουραλιστική» λογική του ύστερου καπιταλισμού και πώς αυτή ενισχύει τον κοινωνικό κατακερματισμό, καλλιεργεί την ατομικότητα, ρευστοποιεί και ανασυνθέτει κατηγορίες και περιοχές (του χώρου, του χρόνου, του κοινωνικού, του πολιτικού κ.ά.), επανεπινοώντας διαρκώς νέα προϊόντα για νέες ταυτότητες και νέες υποκειμενικότητες.¹⁸ Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται η διαρκής ανανέωση του παρελθόντος και του μνημειακού αποθέματος, το οποίο παράγεται, ελέγχεται, αξιολογείται και αξιοποιείται από πολλές θέσεις και με πολλές διαφορετικές προθέσεις εντός του φυσικού και του ψηφιακού χώρου (από ειδικούς, ιδρύματα, επιχειρήσεις, μέσα μαζικής ενημέρωσης, τοπικές κοινότητες, επισκέπτες κ.ο.κ.).¹⁹ Εν κατακλείδι, η πολυφωνία και η διάρρηξη των ορίων οδηγούν ταυτόχρονα τόσο στον εκδημοκρατισμό όσο και στην εμπορευματοποίηση του παρελθόντος.²⁰

Μελέτες περίπτωσης: το Αρχαιολογικό Άλσος της Ακαδημίας Πλάτωνος και ο Λόφος Φιλοπάππου

Το πλουραλιστικό τοπίο των δράσεων, που περιγράφηκε παραπάνω, ορίζει ασφαλώς ένα νέο ευρύχωρο πλαίσιο επικοινωνίας των αρχαιολογικών μνημείων και χώρων με το κοινό, παρότι παραμένει ασαφές σε ποιο βαθμό επερωτά το ηγεμονικό κλειστό μοντέλο διαχείρισης. Σε ερευνητικό επίπεδο, η ανοικτότητα παραμένει μια έννοια εξαιρετικά αόριστη, η οποία σπάνια αναλύεται, οριοθετείται ή παραμετροποιείται.

Η έρευνα εστίασε στη σχέση ανοικτότητας και αρχαιολογικού χώρου. Για τι είδους ανοικτότητα ή ανοικτότητες μιλάμε στην περίπτωση των αρχαιολογικών χώρων; Σε τι αναφέρεται η «πρόσβαση», ποιες μορφές ή διαβαθμίσεις έχει και, βέβαια, τι συνεπάγεται για τον σχεδιασμό και τη διαχείριση των χώρων;

Η κατηγορία του «αρχαιολογικού χώρου» δεν επιλέχθηκε τυχαία, αλλά με την πρόθεση να καλυφθεί ένα σημαντικό ερευνητικό κενό όσον αφορά τους τρόπους διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων στην Ελλάδα, τους παράγοντες που καθορίζουν τη μορφή τους, τις πολλαπλές κοινωνικές λειτουργίες τους. Επακόλουθο των ελλιπών ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων είναι μεταξύ άλλων η αισθητή απουσία κριτηρίων αξιολόγησης για τους τρόπους διαχείρισης αυτών των ιδιότυπων πολιτιστικών χώρων και, κατ’ επέκταση, η απουσία συνεκτικών και τεκμηριωμένων προτάσεων για την παγίωση επιμέρους πρακτικών ή την αναμόρφωση, εν μέρει ή εξολοκλήρου, των διαχειριστικών μοντέλων τους. Ως πεδίο ενδιαφέροντος ορίστηκε η πόλη της Αθήνας και, ειδικότερα, ως μελέτες περίπτωσης επιλέχθηκαν το Αρχαιολογικό Άλσος της Ακαδημίας Πλάτωνος και ο Λόφος Φιλοπάππου.

Στο πλαίσιο της έρευνας συγκεντρώσαμε και εξετάσαμε πρωτογενές αρχειακό και δευτερογενές βιβλιογραφικό υλικό που τεκμηριώνει τα σχεδιαστικά οράματα και τους ιστορικούς μετασχηματισμούς των δύο χώρων (νόμοι και αποφάσεις των φορέων διαχείρισης, μελέτες σχεδιασμού και ένταξης σε ευρύτερα πολεοδομικά σχέδια, μελέτες για την ιστορία των ανασκαφών και την ερμηνεία των αρχαιολογικών καταλοίπων, κείμενα τοπικών συλλόγων, κριτικές αναλύσεις). Διενεργήσαμε ημιδομημένες συνεντεύξεις σε βάθος με πρόσωπα που ενεπλάκησαν στις διαδικασίες του σχεδιασμού και της διαμόρφωσης των επιλεγμένων χώρων, καθώς και με εργαζόμενους ή εκπροσώπους των φορέων διαχείρισης. Επίσης, προχωρήσαμε σε συστηματική επιτόπια παρατήρηση στους χώρους, λαμβάνοντας υπόψη συγκεκριμένες χρονικές και κοινωνικές μεταβλητές (ημέρα-νύχτα, καθημερινή/εργάσιμη-αργία, εξαιρετικές περιστάσεις, όπως η Καθαρά Δευτέρα για τον Λόφο Φιλοπάππου), με στόχο να ανιχνευθούν οι χρονικές και οι χωρικές πυκνώσεις των επισκέψεων και οι κατηγορίες των δραστηριοτήτων. Παράλληλα, καταγράψαμε επιμέρους χρήσεις και λειτουργίες, διαχειριστικές και μουσειολογικές παρεμβάσεις (μέσα προστασίας των αρχαιοτήτων, μέσα ερμηνείας-επικοινωνίας μνημείων και κοινού), τόσο εντός όσο και εκτός του αρχαιολογικού τους ορίου, καθώς και τους τρόπους συσχέτισης των δύο χώρων με την κοινωνική φυσιογνωμία των γειτονιών που τους περιβάλλουν. Η ερευνητική μας πρόθεση ήταν να διαπιστώσουμε τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στον χωρικό σχεδιασμό και στα υποκείμενα της πρόσληψής του: πώς διαμορφώνονται οι χώροι «από τα πάνω» και πώς στη συνέχεια επαναπροσδιορίζονται «από τα κάτω».

Η έρευνα επιβεβαίωσε την υπόθεση εργασίας που περιγράφηκε εμπειρικά, δηλαδή ότι οι δύο μελέτες περίπτωσης αφορούν κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους που διαθέτουν όμως μία ακόμη, διακριτή χρήση, αυτή των κοινόχρηστων χώρων πρασίνου – χρήση που κατοχυρώνεται εξάλλου και από το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας τους. Το γεγονός αυτό τους καθιστά de facto παραδειγματικές εξαιρέσεις στον κανόνα του κλειστού μοντέλου. Εκτιμώντας ότι οι συγκεκριμένοι χώροι αντιπροσωπεύουν ένα διαφορετικό μοντέλο ανάδειξης και διαχείρισης, πιο ανοικτό, το οποίο αξιώνει τη συγκρότηση ενός θεωρητικού και μεθοδολογικού πλαισίου για την κατανόησή του, επιδιώξαμε να ερευνήσουμε συστηματικά πώς ακριβώς επιτελούνται από κοινού αυτές οι δύο λειτουργίες (του «αρχαιολογικού χώρου» και του «αστικού πάρκου»), υπό ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατόν να συνυπάρξουν και ποιες συνέπειες έχουν όσον αφορά την πρόσληψη και τη διαχείριση του χώρου και των μνημείων.

Το Άλσος χωροθετείται στη συνοικία Ακαδημία Πλάτωνος, η οποία χαρακτηρίζεται από τη συλλειτουργία ετερόκλητων χρήσεων γης και δραστηριοτήτων, από μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς την κτιριακή πυκνότητα και την ποιότητα του οικιστικού περιβάλλοντος, καθώς και από την ύπαρξη αρκετών αστικών κενών.²¹ Στα όριά του αναπτύσσονται βιοτεχνικές χρήσεις από το θεσμοθετημένο Βιοτεχνικό Πάρκο (με αξιόλογα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής) και περιοχές κατοικίας με ιστορικές γειτονιές-φορείς αστικής μνήμης. Ο αρχαιολογικός χώρος, με το ειδικό του βάρος στην αθηναϊκή ιστορική αφήγηση, ως τόπος όπου κάποτε λειτούργησε η περίφημη φιλοσοφική Ακαδημία του Πλάτωνα, φέρει συμβολική αξία με υπερτοπικά χαρακτηριστικά, γεγονός που τονίζεται ήδη από το πρώτο Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας (Ν. 1515/1985), αλλά και από την ένταξή του στο πρόγραμμα Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων και Αναπλάσεων.

Το όραμα για τον αρχαιολογικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός «Υπερτοπικού Πόλου Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων», της Ακαδημίας των Εθνών και της ίδρυσης του Αρχαιολογικού Μουσείου της Πόλεως Αθηνών στα πλαίσια ολοκληρωμένων μητροπολιτικών παρεμβάσεων.²² Παρ’ όλα αυτά, το Άλσος αναφέρεται άμεσα στη γειτονιά και λειτουργεί κυρίως σε επίπεδο τοπικής κλίμακας. Σε αυτό έχουν συμβάλει η κακή σύνδεσή του με το δίκτυο των μέσων μαζικής μεταφοράς και με το κέντρο της Αθήνας, αλλά και η μη ολοκλήρωση του προαναφερθέντος κεντρικού οράματος, καθώς η διακοπή του προγράμματος ενοποίησης άφησε έξω από τον σχεδιασμό του την Ακαδημία Πλάτωνος και την κατασκευή του Μουσείου σε εκκρεμότητα.

Οι ανασκαφές στον χώρο του Άλσους ξεκίνησαν το 1930 και συνεχίστηκαν έως το 1939, με πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα Π. Ζ. Αριστόφρονα, ο οποίος οραματιζόταν την αναβίωση της Πλατωνικής Ακαδημίας και απαλλοτρίωσε με δικά του έξοδα μια έκταση τεράστια για την εποχή. Ένας δεύτερος κύκλος ερευνών διεξήχθη την περίοδο 1956-1961 με χρηματοδότηση της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Από εκείνες τις παλαιές ανασκαφές προέρχονται κτιριακά κατάλοιπα που εκτιμάται ότι ανήκουν σε αθηναϊκό γυμνασιακό συγκρότημα, το οποίο λειτουργούσε στο αρχαίο προάστιο της Ακαδημίας, ή και στην ίδια τη σχολή του Πλάτωνα («Παλαίστρα», «Τετράγωνο Περιστύλιο»), αλλά και ένα οίκισμα των προϊστορικών χρόνων που σχετίζεται με τη λατρεία του Ακάδημου, του μυθικού ήρωα και οικιστή της περιοχής («Οικία του Ακαδήμου»). Η αρχαιολογική έρευνα, η προστασία και η ανάδειξη των υφιστάμενων μνημείων συνεχίζονται με ευθύνη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών (πρώην Γ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων). Σχετικά πρόσφατα αποφασίστηκε για λόγους προστασίας από τις καιρικές συνθήκες η κατάχωση της λεγόμενης «Ιεράς Οικίας», ενός σημαντικού μνημείου των γεωμετρικών χρόνων (του όγδοου αιώνα π.Χ.). Η κάτοψή του δηλώνεται πλέον με νεότερα υλικά στην επιφάνεια του χώρου.²³

Η πρώτη επίσημη θεσμοθέτηση του αρχαιολογικού χώρου ανάγεται στο 1937 (Ν. 809/1937, ΦΕΚ 325Α/17-8-1937). Έκτοτε ο αρχαιολογικός χώρος διαρκώς συρρικνώνεται, ιδίως στα μεταπολεμικά χρόνια, καθώς η οικιστική ανάγκη επανέρχεται επιτακτικά. Η δημιουργία και η χρήση του ως αστικού άλσους αποφασίστηκαν το 1979 (ΦΕΚ 720Δ/29-12-1979). Τη δεκαετία του 1990 η Αρχαιολογική Υπηρεσία επέβλεψε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα κατεδαφίσεων απαλλοτριωμένων κατοικιών, ενώ ο χώρος απέκτησε την πρωτότυπη επωνυμία «Αρχαιολογικό Άλσος» μόλις το 2000 (ΦΕΚ 393Β/24-3-2000).²⁴ Η ιδιότητα του κοινόχρηστου χώρου αναδείχτηκε με την τοπιοτέχνηση και τη φύτευσή του από την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου Αθηναίων, καθώς και με τη χωροθέτηση χρήσεων παιδικής χαράς, αθλητικών δραστηριοτήτων και άλλων κατασκευών υπαίθριας αναψυχής. Παράλληλα, για την ενδυνάμωση της μνημειακής ταυτότητας του χώρου, τοποθετήθηκαν εκεί ελεύθερα αρχαιολογικά μέλη από διάφορες ανασκαφές της Αθήνας, ενώ αναπτύχθηκε επίσης μια σειρά μουσειακών υποδομών με πληροφοριακό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα («Ψηφιακό Μουσείο» αφιερωμένο στον Πλάτωνα, κιόσκι και πινακίδες πληροφόρησης για τα μνημεία του χώρου). Παρά την εκτεταμένη περίφραξη, το Άλσος παραμένει ανοικτό διαρκώς, με πολλές πύλες εισόδου και εξόδου.

Σε άμεση αναφορά με το Αρχαιολογικό Άλσος αναπτύσσεται ένα «κοινωνικό εργαστήριο»: συλλογικότητες που συζητούν και διοργανώνουν παρεμβάσεις μέσα στον χώρο και στα όριά του, για πληθώρα κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και πολιτιστικών θεμάτων. Παράλληλα, τόσο η ιδιαίτερα δραστήρια Επιτροπή Κατοίκων όσο και σχεδόν όλες οι άλλες τοπικές ομάδες παρεμβαίνουν δυναμικά στον δημόσιο διάλογο διεκδικώντας την επέκταση των ορίων του αρχαιολογικού χώρου,²⁵ την προστασία της φυσιογνωμίας του πάρκου, την αναβάθμιση και τη σύνδεσή του με τον μνημειακό χώρο του Κεραμεικού. Στόχος και αποτέλεσμα των πρωτοβουλιών αυτών, σε αλληλεξάρτηση ή μερικές φορές σε αντιπαράθεση με τους κεντρικούς σχεδιασμούς, είναι η οικειοποίηση και η ενδυνάμωση του δημόσιου χαρακτήρα του χώρου, θεωρούμενου ως κοινού αγαθού.²⁶ Γενικά, αν και δεν υφίσταται επίσημα κάποιο μοντέλο συνδιαχείρισης, αξίζει να αναφερθεί η καλή συνεργασία των υπεύθυνων της τοπικής Εφορείας με τις περισσότερες συλλογικότητες, οι οποίες συνεχίζουν να υλοποιούν εκδηλώσεις και δράσεις στους προσβάσιμους χώρους, συχνά χωρίς κάποια ειδική άδεια.

Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει την ενότητα τριών λόφων, των Μουσών, της Πνύκας και των Νυμφών, που αποτελούν τον βραχώδη σχηματισμό στα δυτικά της Ακρόπολης («Δυτικοί Λόφοι», ΦΕΚ 387Β/5-7-1983). Ωστόσο, η ονομασία «Λόφος Φιλοπάππου» επικράτησε λόγω της εξέχουσας θέσης και μορφής του ταφικού μνημείου του Γάιου Ιούλιου Αντιόχου Επιφανή Φιλόπαππου στον Λόφο των Μουσών, που το καθιστούν διακριτό τοπόσημο.

Σε αντιδιαστολή με το Άλσος της Ακαδημίας Πλάτωνος, εδώ έχουμε ένα σύνολο αρχαιολογικών χώρων με μεγάλη συμβολική σημασία, ιδιαίτερη τοπιακή αξία και κυρίως με έντονη τουριστική προβολή. Το αρχαιολογικό τοπίο συνομιλεί και αλληλοσυμπληρώνεται με το φυσικό, αν και όχι ισότιμα σε όλες τις πλευρές του συμπλέγματος. Το κύριο ενδιαφέρον, τόσο από την πλευρά των χρηστών (τουριστών και περιπατητών) όσο και των φορέων διαχείρισης, εκδηλώνεται στην ανατολική πλευρά του Λόφου, η οποία οφείλει την ιδιαίτερη ταυτότητά της σε σημαίνουσες και κεντρικά προβεβλημένες αρχαιότητες, όπως η Πνύκα, αλλά και σε νεότερα μνημειακά έργα, όπως το Αστεροσκοπείο και το έργο του Δημήτρη Πικιώνη.²⁷

Η εικόνα και η εμπειρία από τη δυτική πλευρά του Λόφου διαφοροποιούνται σημαντικά: μοναδικό φυσικό περιβάλλον, άγριο για τα αστικά δεδομένα, και αρχαιολογικό τοπίο με ιδιαίτερη επικοινωνιακή δύναμη ως προς την αντίληψη των στοιχείων της αρχαίας αθηναϊκής τοπογραφίας – ιδίως της σύνδεσης της Αθήνας με τον Πειραιά μέσω της Διά Κοίλης Οδού. Παρά ταύτα, διάφοροι παράγοντες συνεργούν ώστε η πλευρά αυτή να είναι ήσυχη και απομονωμένη, σχεδόν ερημική, με ό,τι θετικό και αρνητικό μπορεί να αναγνωρίσει κανείς σε μια τέτοια συνθήκη εντός του αστικού περιβάλλοντος.²⁸

Παρατηρώντας συνολικά την ιστορική στρωματογραφία του Λόφου αναγνωρίζουμε τη διαχρονική χρήση του ως ελεύθερου χώρου, τη σημασία του ως ιδιαίτερου φυσικού στοιχείου στο αθηναϊκό τοπίο, τον πολυδιάστατο λειτουργικό ρόλο του και την πολλαπλή διαχείρισή του. Κατά την Αρχαιότητα υπήρξε τόπος κατοίκησης (Δήμοι Μελίτης, Κολυττού και Κοίλης). Κατά τον Μεσαίωνα και την οθωμανική περίοδο, τόπος για καλλιέργειες και βοσκοτόπι. Τόπος περιηγητικού ενδιαφέροντος και αναπαραστάσεων στους νεότερους χρόνους. Τόπος καταστροφής κατά την Ελληνική Επανάσταση. Τόπος με νέα ταυτότητα και βαρύνουσα ιδεολογική φόρτιση στο πρώτο σχεδιαστικό όραμα των Κλεάνθη και Σάουμπερτ το 1833.²⁹ Μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα περίπου, υπήρξε επίσης τόπος αρχαιολογικής έρευνας, καταπάτησης, λατόμευσης (με τα ίχνη αυτών των δραστηριοτήτων ακόμα ορατά), καταφύγιο και σύμβολο της προσφυγικής ανέχειας (συνοικισμός του «Ασυρμάτου»), και μεταπολεμικά καταφύγιο πολιτιστικών μεγακατασκευών (θέατρο Δώρας Στράτου, 1963) και αυθαιρεσιών (θέατρο Μπαστιά, 1939-1997), εκθεσιακός χώρος για έργα μοντέρνας γλυπτικής (Παναθήναια, 1965). Σημαντικό κομμάτι του διασώθηκε χάρη στις εκτεταμένες δασώσεις, που πραγματοποιήθηκαν ήδη από το 1900, καθώς ο Λόφος ήταν χέρσος, ενώ το αρχαιολογικό τοπίο του αναδείχτηκε με συστηματικό τρόπο στο πλαίσιο της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας (1997-2004).³⁰

Καθώς εξελίσσονταν οι σχεδιασμοί και τα έργα ανάδειξης των Δυτικών Λόφων, το 2002 ξέσπασε έντονη αντιπαράθεση ανάμεσα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και σε κατοίκους των όμορων γειτονιών (Κουκάκι, Πετράλωνα) και κοινωνικοπολιτικές ομάδες που συντάχθηκαν μαζί τους. Αιτία στάθηκε η απόφαση της Υπηρεσίας να περιφράξει τους Λόφους και, λίγο μετά, να τους κηρύξει «οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο» με σύστημα ελεγχόμενης εισόδου,³¹ χωρίς εισιτήριο, αλλά με απαγόρευση πρόσβασης κατά τη διάρκεια της νύχτας (ΦΕΚ 96Β/10-2-2004). Η αντιπαράθεση πήρε πολεμικό χαρακτήρα, με τις τοπικές ομάδες να προβαίνουν σε δυναμικές ενέργειες κατεδάφισης της περίφραξης και τις δύο πλευρές να οδηγούνται σε μακροχρόνια δικαστική διαμάχη.³² Η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας³³το 2015 (ΣτΕ 2034/2015) δικαίωσε το αίτημα των κατοίκων να παραμένει ανοικτός ο χώρος όλο το εικοσιτετράωρο, με το σκεπτικό ότι οι πολίτες έχουν συνταγματικό δικαίωμα πρόσβασης και απόλαυσης των δημόσιων χώρων πολιτισμού, ότι το μέτρο της απαγόρευσης της νυχτερινής πρόσβασης στο σύνολο του αρχαιολογικού χώρου δεν κρίνεται πρόσφορο για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και ότι δεν εξετάστηκε η δυνατότητα λήψης «ηπιότερων μέτρων».³⁴

Κύρια μέριμνα των τοπικών συλλογικοτήτων παραμένει η προστασία του δημόσιου χαρακτήρα του χώρου (π.χ. καταγγέλλουν αυθαιρεσίες ή προσφεύγουν στα δικαστήρια για καταπατήσεις του) και η αναβάθμιση του υφιστάμενου πρασίνου.³⁵ Ωστόσο, η έλλειψη συνεργασίας και διαλόγου μεταξύ των ομάδων και των επίσημων φορέων οδηγεί σε μονομερείς ενέργειες εκ μέρους των δύο πλευρών, που ανακυκλώνουν το κλίμα έντασης και συνωμοσιολογίας.

Το μεγαλύτερο τμήμα του Λόφου σήμερα (2018) είναι περιφραγμένο, αλλά υπάρχει η δυνατότητα της ελεύθερης πρόσβασης από διάφορα επίσημα και ανεπίσημα σημεία εισόδου. Ωστόσο, ορισμένοι χώροι του είναι απολύτως κλειστοί και ελεγχόμενοι, όπως ο ευρύτερος χώρος του Αστεροσκοπείου. Τα γκράφιτι και οι βανδαλισμοί στα μνημεία, η υποβάθμιση του φυτικού περιβάλλοντος, ο κίνδυνος πυρκαγιάς, τα φαινόμενα κοινωνικής παραβατικότητας αποτελούν χαρακτηριστικά προβλήματα που απαιτούν λύσεις.³⁶ Το κύριο ζήτημα, όμως, είναι πώς ιεραρχούνται. Στη βάση ποιου στρατηγικού οράματος και σχεδιασμού για τον χώρο, την ταυτότητα και τη λειτουργία του; Ποια υποκείμενα έχουν λόγο σε αυτόν και μέσα από ποιες διαδικασίες; Ποιοι φορείς έχουν τα μέσα, τη δυνατότητα και την ευθύνη της υλοποίησης (ή μη) των αποφάσεων;

Ανοικτότητα και αρχαιολογικοί χώροι

Όπως προαναφέρθηκε, η αποσαφήνιση της έννοιας της ανοικτότητας υπήρξε κομβικής σημασίας για την έρευνά μας. Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε όσο το δυνατόν πιο ευκρινώς την έννοια, προσδιορίσαμε ένα πλαίσιο «κριτηρίων ανοικτότητας»,³⁷ που αντλήθηκαν από τα ευρήματα τόσο της επιτόπιας παρατήρησης και της έρευνας πεδίου, όσο και από τη συσχέτισή τους με σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις και μεθοδολογίες του αστικού χώρου, της περιβαλλοντικής ψυχολογίας και της αστικής γεωγραφίας.³⁸

Ως κύριες εκδοχές ή παράμετροι ανοικτότητας αναδείχτηκαν οι εξής:

• 1.Η χωρική ανοικτότητα: ελέγχεται η δυνατότητα πρόσβασης στον φυσικό αρχαιολογικό χώρο.
• 2.Η ανοικτότητα ως προς τη λειτουργία: ελέγχεται η δυνητικότητα ενσωμάτωσης διαφορετικών χρήσεων και λειτουργιών στον αρχαιολογικό χώρο (υφιστάμενες και εν δυνάμει χρήσεις).
• 3.Η ανοικτότητα ως προς την εμπειρία: με όρους περιβαλλοντικής ψυχολογίας, ελέγχονται αισθητηριακοί και αντιληπτικοί παράγοντες και μεταβλητές που καθιστούν τον αρχαιολογικό χώρο φιλόξενο-προσβάσιμο ή, αντίθετα, απωθητικό- κλειστό (π.χ. ο ήχος, το φως, η δυνατότητα θέασης, η έλλειψη επαφής με άλλους ανθρώπους, η σήμανση, η πολυπλοκότητα ή η συνοχή του χώρου, συναισθήματα όπως ο φόβος ή το αίσθημα ασφάλειας).
• 4.Η ανοικτότητα ως προς την ερμηνεία: εξετάζεται το εύρος των πληροφοριών και των ερμηνευτικών εργαλείων που παρέχονται στο κοινό για να προσεγγίσει γνωσιακά τους μνημειακούς χώρους.
• 5.Η ανοικτότητα ως προς τη διαχείριση: πόσοι, ποιοι, σε ποιο βαθμό και πώς συμμετέχουν σε διαδικασίες που καθορίζουν ή ρυθμίζουν ζητήματα του αρχαιολογικού χώρου· διάκριση μεταξύ περισσότερο ή λιγότερο συγκεντρωτικών και συμμετοχικών συστημάτων διαχείρισης.

Επίσης, θα πρέπει να προσθέσουμε την παράμετρο του «ψηφιακού», καθώς είναι περισσότερο από προφανές ότι επηρεάζει, αν δεν ανατρέπει, τα ισχύοντα δεδομένα της χωροχρονικής πρόσβασης, εμπειρίας και ερμηνείας. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι αρχαιολογικοί χώροι καθ’ όλα «κλειστοί» στο φυσικό περιβάλλον (π.χ. Ακρόπολη) μπορεί να μετατραπούν σε απόλυτα «ανοικτούς» στο ψηφιακό, όπου το πλήθος των ελεύθερα προσβάσιμων μεταδεδομένων και απόψεων για αυτούς είναι ανεξάντλητο.³⁹ Η ανάγκη για αναλυτική και θεωρητική εμβάθυνση πάνω στο τρίπτυχο «ανοικτότητα-φυσικός-ψηφιακός αρχαιολογικός χώρος» συνιστά μια ερευνητική κληρονομιά αυτής της μελέτης, με την οποία θα επιδιώξουμε να αναμετρηθούμε στο κοντινό μέλλον.

Συμπεράσματα και πορίσματα της έρευνας

Από την ανάλυση των στοιχείων της έρευνας διαπιστώνονται τα ακόλουθα:

• 1. Και οι δύο αρχαιολογικοί χώροι που μελετήθηκαν αποτελούν, σε μεγάλο βαθμό, «προϊόντα» θεσμικών και εκ των άνω σχεδιασμών και διαχειριστικών επιλογών της κεντρικής διοίκησης.
• 2. Και οι δύο αρχαιολογικοί χώροι χαρακτηρίζονται από αρκετές παραμέτρους ανοικτότητας: είναι ελεύθερα προσβάσιμοι και ενσωματώνουν πολλές, διαφορετικές κοινωνικές λειτουργίες. Επίσης, στην πράξη η διαχείρισή τους απαιτεί τη συνεργασία διαφορετικών φορέων: της Εφορείας Αρχαιοτήτων (αρμόδιας για την προστασία και την ανάδειξη του αρχαιολογικού κεφαλαίου) και του Δήμου Αθηναίων (αρμόδιου για τη συντήρηση της χλωροπανίδας και των άλλων αστικών υποδομών, καθώς και για την καθαριότητα). Στην περίπτωση του Λόφου Φιλοπάππου, ενδιαφερόμενος φορέας είναι επίσης η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων, λόγω της κηρυγμένης πολιτιστικής κληρονομιάς του Δ. Πικιώνη. Στον χώρο του, εξάλλου, λειτουργούν το Θέατρο Ελληνικών Χορών και η Σχολή Δώρας Στράτου, ενώ στο Αρχαιολογικό Άλσος υπάρχει το Ψηφιακό Μουσείο για τον Πλάτωνα (συμπαραγωγή του Δήμου Αθηναίων και του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού).
• 3. Και οι δύο αρχαιολογικοί χώροι δεν διακρίνονται μόνον από έναν αξιοπρόσεκτο βαθμό ανοικτότητας, αλλά αποδεικνύονται –μάλλον ακριβώς εξαιτίας αυτού– ιδιαίτερα απαιτητικοί και σύνθετοι ως προς την καθημερινή διαχείριση και τη βιωσιμότητά τους.
• 4. Εντός των ορίων τους, το αίτημα για προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς συμπλέκεται με ένα δεύτερο, διακριτό κοινωνικό αίτημα, το οποίο διεκδικεί την ποιοτική αναβάθμιση της αστικής καθημερινότητας μέσα από τη διαφύλαξη ή τη δημιουργία περισσότερων ελεύθερων χώρων και κυρίως χώρων πρασίνου. Η ταυτόχρονη ικανοποίηση αυτών των δύο κοινωνικών αναγκών γεννά αντιφάσεις και ενίοτε συγκρουσιακές καταστάσεις.
• 5. Η σημασία των αρχαίων μνημείων, της προστασίας και της ανάδειξής τους δεν αμφισβητείται ούτε απαξιώνεται από τις ενεργές συλλογικότητες, ούτε ανακύπτουν ζητήματα «δύσκολης πολιτιστικής κληρονομιάς».
• 6. Ωστόσο, η κοινοχρησία ενός μεγάλου αρχαιολογικού χώρου σε ένα μητροπολιτικό κέντρο, όπως αυτό της Αθήνας, ασφαλώς δεν συνεπάγεται μόνο τη θετική, πληθυντική οικειοποίησή του. Όπως πολλοί άλλοι δημόσιοι χώροι, έτσι και οι ανοικτές ετεροτοπίες ερειπίων μπορεί ενίοτε να μετατρέπονται σε δυστοπίες της πυκνής, γρήγορα μεταβαλλόμενης και δύσκολα οριοθετούμενης αστικής πραγματικότητας.
• 7. Το θεσμικό πλαίσιο της διαχείρισης των αρχαιολογικών πόρων δεν προβλέπει διαδικασίες συμμετοχής σε διάλογο και διαβούλευση ή διαδικασίες συναπόφασης των ενδιαφερόμενων συλλογικών υποκειμένων σχετικά με το παρόν και το μέλλον των χώρων, με αποτέλεσμα να συντηρείται ένα κλίμα αντιπαράθεσης (αν όχι δίκης προθέσεων) μεταξύ της αρχαιολογικής κοινότητας και των τοπικών κοινοτήτων, μολονότι οι απόψεις και τα συμφέροντα στο εσωτερικό των δύο πλευρών ποικίλλουν. Επίσης, η ευθύνη για τις επιλογές στρατηγικού χαρακτήρα παραμένει αποκλειστικά στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, με τον Δήμο να εμφανίζεται ως τεχνική υπηρεσία υλοποίησης αποφάσεων, παρά το γεγονός ότι αυτές αφορούν δημόσιο αστικό κοινόχρηστο χώρο.

Ανοικτοί αρχαιολογικοί χώροι: Να υπάρχουν, να μην υπάρχουν ή πώς να υπάρχουν;

Η ποιοτική αναβάθμιση του αστικού πρασίνου στο λεκανοπέδιο της Αθήνας αποτέλεσε τον πυρήνα των κινημάτων πόλης από τη δεκαετία του 1990 έως και την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης τη δεκαετία του 2010, οπότε η ατζέντα των συλλογικών δράσεων άλλαξε σημαντικά.⁴⁰ Οι αρχαιολογικοί χώροι του κέντρου της Αθήνας, αποτέλεσμα μεγάλων ανασκαφικών προγραμμάτων που ξεκίνησαν τον δέκατο ένατο αιώνα ισοπεδώνοντας οικιστικά συγκροτήματα για να δώσουν υπόσταση στο νεοκλασικό όραμα της εποχής,⁴¹ παραμένουν έως σήμερα αξιοπρόσεκτο τμήμα του συνολικού αδόμητου αστικού χώρου. Καθώς μάλιστα στους περισσότερους πραγματοποιήθηκαν συστηματικά φυτεύσεις, στο αναθεωρημένο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της πόλης σημειώνονται με την ένδειξη «ελεύθεροι χώροι-αστικό πράσινο», χωρίς να διαφοροποιούνται από άλλα πάρκα, από φυσικούς λόφους ή μεταξύ τους, ανεξάρτητα από το αν είναι ελεγχόμενη ή απολύτως ελεύθερη η πρόσβαση σε αυτούς.

Κατά συνέπεια, υβριδικοί αρχαιολογικοί χώροι όπως ο Λόφος Φιλοπάππου και το Άλσος της Ακαδημίας Πλάτωνος αποτελούν εκ των πραγμάτων κεφάλαιο για τις πυκνοκατοικημένες γειτονιές του αστικού κέντρου. Ο ρόλος τους διαχρονικά παρουσιάζεται καθοριστικός για την καθημερινότητα της γειτονιάς και για το φαντασιακό της πόλης, το οποίο πυροδοτείται από έναν ιδανικό συνδυασμό υλικών και άυλων ποιοτήτων και αξιών: χρήσιμα και χρηστικά αστικά πάρκα από τη μία και τόποι πολιτισμού και μνήμης από την άλλη.

Στην παρούσα έρευνα υπογραμμίζεται ότι ο «ανοικτός αρχαιολογικός χώρος» δεν είναι μια θεωρητική άσκηση, αλλά μια πραγματικότητα που ενέχει τον κεντρικό σχεδιασμό και την πολιτική βούληση, και δεν έχει προκύψει ως ιστορικό παράδοξο ή ατύχημα. Επιχειρώντας να κατανοήσουμε συγχρονικά και διαχρονικά αυτή την πραγματικότητα, συστηματοποιώντας τα χαρακτηριστικά της και πλαισιώνοντάς τη θεωρητικά, επιδιώκουμε να διερευνήσουμε την περαιτέρω εφαρμογή στο ελληνικό αστικό περιβάλλον ενός εναλλακτικού μοντέλου διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων – όχι ως μοντέλου-συνταγής, αλλά ως δυνητικότητας που εξαρτάται και επανακαθορίζεται από διάφορους χωρικούς, υλικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς και αξιακούς παράγοντες.

Ο Λόφος Φιλοπάππου και το Άλσος της Ακαδημίας Πλάτωνος έφεραν στην επιφάνεια βαθιές δομικές ανεπάρκειες του ηγεμονικού μοντέλου διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων, ιδιαίτερα στο πυκνό αστικό περιβάλλον της Αθήνας. Αφενός, ο Λόφος και το Άλσος καθίστανται τόποι συλλογικής και πολυδιάστατης οικειοποίησης και σημασίας – μια συνθήκη που αμφισβητεί έντονα τη διαχρονικά παρούσα «ιδιοκτησιακή στάση» της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας ως προς τη διαχείριση των αρχαιολογικών πόρων.⁴² Αφετέρου, ο ανοικτός αρχαιολογικός χώρος, ως κατηγορία, δεν υποτάσσεται εύκολα σε εκείνη του «οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου», καθώς φαίνεται να επερωτά θεμελιώδεις όρους της ταυτότητας του δεύτερου ως δημόσιου χώρου, και κυρίως την πρωτεύουσα λειτουργία του ως οριοθετημένου μουσειακού περιβάλλοντος, όπου το κοινό προσέρχεται για σκοπούς αρκετά ξεκάθαρους και με κοινωνικά οριοθετημένες συμπεριφορές. Αντίθετα, οι κοινόχρηστοι αρχαιολογικοί χώροι λειτουργούν πιο πολύ ως πορώδη δίκτυα κοινωνικών σχέσεων παρά ως οριοθετημένες περιοχές, αφού υποδέχονται πολλούς διαφορετικούς χρήστες, οι οποίοι τους χρησιμοποιούν με πολλούς τρόπους, απρόβλεπτους και όχι εύκολα ελεγχόμενους. Σε αυτό το πλαίσιο, η Αρχαιολογική Υπηρεσία βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα έργο και μια ευθύνη που υπερβαίνουν το πλαίσιο των αρμοδιοτήτων, αλλά και των δυνατοτήτων της.

Οι δύο μελέτες περίπτωσης τεκμηριώνουν επίσης την ανάγκη να εμβαθύνουμε εκ νέου στην έννοια της ανοικτότητας. Ο δημόσιος χώρος δεν είναι ένα ανεξάρτητο, αυτοτελές αντικείμενο. Συνιστά μια άνωθεν θέσμιση η οποία οριοθετεί μεν την ταυτότητα του χώρου (ως κοινόχρηστου, ελεγχόμενης πρόσβασης, ειδικής χρήσης κ.ο.κ.), αλλά οι αξίες και οι σημασίες του επαναπροσδιορίζονται διαρκώς μέσα από τη δράση των συλλογικών υποκειμένων. «Όλοι οι χώροι ρυθμίζονται κατά κάποιο τρόπο κοινωνικά», με θεσμικό ή με εθιμικό τρόπο, όπως μας θυμίζει η Ντορίν Μάσεϊ.⁴³ Η ανοικτότητα, λοιπόν, δεν συνιστά αυταπόδεικτο κριτήριο εκδημοκρατισμού ενός χώρου, διότι ο χώρος αποτελεί προϊόν άνισων και ασύμμετρων, ανθρώπινων και κοινωνικών σχέσεων.

Η δυνατότητα της φυσικής πρόσβασης στον χώρο συνήθως προβάλλεται ως το πλέον αυτονόητο κριτήριο ανοικτότητας. Ωστόσο, όπως έδειξε η έρευνα, δεν είναι το μοναδικό. Δεν αρκεί να αρθούν οι ρυθμίσεις της ελεγχόμενης πρόσβασης ώστε να καταστεί ένας αρχαιολογικός χώρος «ανοικτός». Ποιο ρόλο παίζει, για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο τα υποκείμενα προσλαμβάνουν και βιώνουν τον χώρο; Πόσο ανοικτός είναι ένας χώρος που δημιουργεί αισθήματα φόβου και ανασφάλειας;

Επιπλέον, πώς συνυπάρχει η «ανοικτότητα στην εμπειρία» με την «ανοικτότητα στην ερμηνεία» και πώς επιτυγχάνεται η δεύτερη; Ας αναλογιστούμε, λόγου χάρη, σε ποιο βαθμό έχει θέση στον ελεύθερα προσβάσιμο χώρο της Πνύκας μια αφήγηση για το πώς οι αρχαίοι Αθηναίοι εκμεταλλεύτηκαν το Δηλιακό Ταμείο προκειμένου να υλοποιήσουν το φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα της Ακρόπολης. Πόση πληροφορία αντέχει ένας χώρος που φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως «ανοικτό κείμενο»; Από την άλλη πλευρά, η εμμονική προσήλωση στη μνημειοποίηση των καταλοίπων της κλασικής αρχαιότητας μοιάζει επίσης με βάρος που ο Λόφος δεν μπορεί πια να σηκώσει, με τους κατοίκους να ιεραρχούν διαφορετικά τα ορατά στοιχεία του ιστορικού παλίμψηστου, εστιάζοντας σε όσα συνδέονται με βιώματα ή με νεότερες συλλογικές μνήμες.⁴⁴ Η κοινωνική συγκρότηση των υποκειμένων, αλλά και το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο εντός του οποίου ενεργοποιούνται, αποτελούν στοιχεία που προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη για την ανοικτότητα ενός αρχαιολογικού χώρου.

Μπορεί η ανοικτότητα να προσφέρει πολλά ως ιδέα και ως πρακτική στο έντονα περιοριστικό πλαίσιο που έθεσε το παραδοσιακό νεωτερικό παράδειγμα διαχείρισης των αρχαιολογικών πόρων, όμως αφήνει σε εκκρεμότητα αρκετά ζητήματα ή γεννά νέα. Πάντως, σε ανοικτά συστήματα, όπως ο Λόφος Φιλοπάππου και το Αρχαιολογικό Άλσος, όπου δύσκολα επέρχονται ισορροπίες μεταξύ πολλών συλλογικών κοινοτήτων και αντικρουόμενων θέσεων, καμία πλευρά δεν φαίνεται να τάσσεται υπέρ κάποιας συνθήκης «απόλυτης ανοικτότητας».

Η διαχείριση της αρχαιολογικής κληρονομιάς συνιστά αναμέτρηση με μια πολυεπίπεδη πραγματικότητα, την οποία καμία πρόταση ανοικτότητας δεν μπορεί να προσπεράσει, αλλά οφείλει να τη λάβει υπόψη της. Δύσκολα θα υποστήριζε σήμερα κάποιος ότι ο Λόφος Φιλοπάππου συνιστά την πολιτιστική κληρονομιά, τον υλικό και συμβολικό πόρο, μιας τοπικής κοινότητας. Η αρχαιολογική κληρονομιά μπορεί να έχει τοπική, υπερτοπική, εθνική ή και διεθνική διάσταση. Την ίδια στιγμή, το κράτος διατηρεί το δικαίωμα της διαχείρισης των αρχαιολογικών πόρων που βρίσκονται νόμιμα στη χωρική επικράτειά του, καθώς η πολιτιστική κληρονομιά, εκτός από πολιτισμικό φαινόμενο και εσχάτως «οικουμενική αξία», παραμένει μια νεωτερική θεσμική κατηγορία που συγκροτεί την εθνική ταυτότητα.⁴⁵ Σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος εξακολουθεί να νοείται ως μηχανισμός που διασφαλίζει τον δημόσιο χαρακτήρα της αρχαιολογικής κληρονομιάς, αφήνοντας περισσότερο χώρο σε διαφορετικές οικειοποιήσεις και νοηματοδοτήσεις της «από τα κάτω» παρά στην ιδιωτική εκμετάλλευσή της.

Ένα άλλο στοιχείο, στο οποίο επίσης πρέπει να δοθεί προσοχή, είναι η προστασία και η βιωσιμότητα των αρχαιολογικών χώρων. Τα αρχαία δεν είναι απεριόριστοι ή αυτο-ανανεώσιμοι πόροι, όπως ισχύει για παράδειγμα με κάποια αντικείμενα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Εκείνο ακριβώς που καθιστά ζωντανά και διατηρεί τα ήθη και τα έθιμα, ανανεώνοντας τη μορφή και το περιεχόμενό τους, είναι η διαρκής επιτέλεσή τους από τα μέλη μιας τοπικής κοινότητας. Στην περίπτωση των αρχαιολογικών χώρων, όμως, η προστασία, η συντήρηση και η βιωσιμότητά τους εξαρτάται από το έργο πολλών ειδικοτήτων (αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων, συντηρητών κ.ά.), που συνεργάζονται στο πλαίσιο ενός στιβαρού και λειτουργικού διαχειριστικού σχήματος.

Σε τελική ανάλυση, δεν μπορεί να υπάρξει ένα και μοναδικό ανοικτό μοντέλο διαχείρισης, γιατί δεν υπάρχει μόνο μία εκδοχή ανοικτότητας. Η χωρική και η λειτουργική ανοικτότητα είναι κάτι που εντέλει όλοι, και οι θεσμικοί φορείς, επιδιώκουν να έχουν οι αρχαιολογικοί χώροι σήμερα, στον έναν ή στον άλλο βαθμό. Ωστόσο, δεν έχουν όλοι οι αρχαιολογικοί χώροι τις ίδιες ανάγκες ούτε τις ίδιες δυνατότητες. Για παράδειγμα, δεν είναι εφικτή η αρχαιολογική έρευνα σε αφύλακτους χώρους ούτε μπορούν να αποτελέσουν ασφαλές περιβάλλον κοινοχρησίας χώροι κατάσπαρτοι με ερείπια. Επίσης, είναι αδύνατον να αποκλειστεί η τουριστική αξιοποίηση των μνημειακών χώρων, ιδίως όταν προκύπτει ως συλλογικό ζητούμενο.

Είναι δυνατόν οι αρχαιότητες να εντάσσονται σε ελεύθερα προσβάσιμους, πολυλειτουργικούς δημόσιους χώρους, χωρίς να κινδυνεύει να χαθεί η έννοια της προστασίας των μνημείων; Ούτε εδώ υπάρχει εύκολη απάντηση. Ενδεχομένως, όμως, ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται καλύτερα ενισχύοντας την προσβασιμότητα, την πολυλειτουργικότητα και τη συνδιαχείρισή τους παρά περιορίζοντάς τες· επιδιώκοντας, δηλαδή, οι ανοικτοί αρχαιολογικοί χώροι να παραμένουν ζωντανοί δημόσιοι χώροι, με διαρκή παρουσία και συλλογικό ενδιαφέρον εκ μέρους των πολιτών και, βέβαια, των κατοίκων της γειτονιάς. Παράλληλα, για να παραμείνουν συλλογικοί χώροι ιδιαίτερης και θετικής εμπειρίας, χρειάζεται να γίνονται επιλογές και να προκύπτουν κάποια όρια στις χρήσεις: πώς αντιμετωπίζουμε τα γκράφιτι στα μνημεία, πώς συνδυάζουμε το πράσινο με την ανάδειξή τους, ποιες χρήσεις συμβιώνουν με το ιδιαίτερο πολιτιστικό και περιβαλλοντικό τοπίο τους και ποιες το διαρρηγνύουν καταλυτικά; Όλα αυτά και πολλά άλλα είναι ζητήματα ανοικτά και υπό διαπραγμάτευση· ωστόσο, αν πρόκειται να υπάρχουν «ανοικτοί αρχαιολογικοί χώροι», θα πρέπει να τους αναγνωριστεί μια ιδιαίτερη ταυτότητα δημόσιου χώρου, που δεν συμπίπτει ούτε με την ταυτότητα του «κοινόχρηστου πάρκου» ούτε με του «μουσειακού-μνημειακού χώρου», καθώς και να αποκτήσουν μια δομή διαχείρισης που θα τους καθιστά βιώσιμους, λειτουργικούς και δημοκρατικά ελεγχόμενους.

Οι αρχαιολογικοί χώροι μπορεί να προέκυψαν από μια διαδικασία καταστροφής και απαλλοτριώσεων, αλλά εξασφάλισαν ζωτικό ελεύθερο (και εν συνεχεία πράσινο) χώρο στην Αθήνα και σε άλλες ελληνικές πόλεις μεγάλης και μεσαίας κλίμακας – όπως συμβαίνει ακόμα και σήμερα, μολονότι σε μικρότερο βαθμό. Το ζητούμενο είναι να τους ξαναδούμε ως μέρος του δημόσιου χώρου και του δημόσιου λόγου. Η μορφολογική και η λειτουργική συνθετότητα των ανοικτών αρχαιολογικών χώρων που εξετάσαμε, αλλά και η κοινωνική περιπλοκότητα του αστικού περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσονται, υποδεικνύουν την ανάγκη να περάσουμε από μια κλειστή διαχειριστική δομή σε πιο σύνθετους και συμμετοχικούς τρόπους διαχείρισης, με διαδικασίες διαβούλευσης και συνυπευθυνότητας μεταξύ περισσότερων συλλογικών υποκειμένων. Η έρευνα οδηγεί στην αναζήτηση ενός συστήματος διαχείρισης που θα είναι πιο ανοικτό και ευέλικτο, αλλά όχι άνισο και θεσμικά ανοχύρωτο: που θα είναι, δηλαδή, συμπεριληπτικό (inclusive), αλλά ταυτόχρονα και αντιπροσωπευτικό, εξασφαλίζοντας τον δημοκρατικό έλεγχο σε πολλαπλά επίπεδα.