Social Group Profiles in Byzantium: Some Considerations on Byzantine Perceptions about Social Class Distinctions

Abstract

Η παρούσα μελέτη συμπυκνώνει το αποτέλεσμα μιας τριετούς έρευνας για την κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου, που είχε ως στόχο την διερεύνηση της κοινωνικής ορολογίας των Βυζαντινών και την θεωρητική της ταξινόμηση. Η κοινωνική ορολογία που χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι οι Βυζαντινοί εξυπηρέτησε την δημιουργία κοινωνικών προφίλ που αφορούσαν τόσο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, όσο και, ίσως συχνότερα, άτομα, προκειμένου για την κατάταξή τους σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό επίπεδο. Τα προφίλ αυτά διέπουν την κοινωνική θεώρηση στο Βυζάντιο και αποτέλεσαν αντικείμενο μεταχείρισης τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τις ομάδες ή τα άτομα στα οποία αφορούσαν. Οι παράμετροι που τα συνθέτουν υπήρξαν συνεπώς υλικό για τον κοινωνικό αυτοπροσδιορισμό ή ετεροπροσδιορισμό. Η έρευνα οδήγησε σε αποσαφήνιση των παραμέτρων που ρυθμίζουν την ένταξη στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα διακρίνοντας τις κατηγορίες των infames/ἀτίμων από εκείνες των ἀχρήστων, των ἀφανῶν και των πενήτων για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αφενός η απουσία κατοχύρωσης της ανώτερης κοινωνικής τάξης του Βυζαντίου δημιούργησε εντάσεις, ιδιαιτέρως μεταξύ 10ου και 11ου αιώνα, αφετέρου ωστόσο η παράλληλη ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας λειτούργησε προστατευτικά υπέρ των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, γεγονός που δίνει την εντύπωση ότι το Βυζάντιο ήταν, τελικά, ένα «σύγχρονο» κράτος. Για να καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα, η έρευνα κατευθύνθηκε στην διερεύνηση της κοινωνικής εικόνας ομάδων όπως οι δυνατοί και οι δυνάστες, ενώ κατεβλήθη προσπάθεια να αποφασηνιστεί συνοπτικά η βυζαντινή αντίληψη περί ευγένειας και να εξεταστεί ο ρόλος του πλούτου για την δημιουργία κοινωνικής «θέσης».