Ο Απόλλωνας στα νομίσματα της Ελεύθερνας. Ερμηνευτική προσέγγιση

Στεφανάκη, Β. Ε. – Κ. Α. Στρατίκη, Ο Απόλλωνας στα νομίσματα της Ελεύθερνας. Ερμηνευτική προσέγγιση, ΕΥΛΙΜΕΝΗ 8-9 (2007-2008), 81-106
Δημοσιευμένα: Δεκ 31, 2008
DOI: https://doi.org/10.12681/eul.32785
Βασιλική Ε. Στεφανάκη
Κερασία Α. Στρατίκη
Περίληψη

Essai d’interprétation de la figure du dieu Apollon sur le monnayage d’Eleutherna. Apollon est le dieu par excellence de la cité crétoise d’Eleutherna, située au nord-ouest de l’île. Son culte est attesté par les sources littéraires et épigraphiques, les trouvailles archéologiques et les types monétaires de la cité. Apollon était vénéré à Eleutherna comme Sasthraios. L’épithète d’Apollon, Sasthraios, est très importante puisqu’elle n’est pas attestée dans les autres cités crétoises, ce qui prouve l’existence de ce culte local dans la région d’Eleutherna. L’épithète Sasthraios renvoie à l’ancien nom d’Eleutherna, Satra. La cité d’Eleutherna commence à frapper monnaie à l’époque classique tardive, vers le milieu du IVe siècle av. J.-C. Sur ses monnaies d’argent et de bronze, Apollon se présente nu, débout ou assis sur un rocher, accompagné d’un chien ou d’une lyre ou d’un arbre et tenant un arc de sa main gauche –ou ayant l’arc et le carquois sur les épaules– et de sa main droite, un objet sphérique qui constitue le symbole par excellence du dieu Apollon, vénéré dans la région d’Eleutherna. Les opinions des spécialistes sur l’identification de cet objet sphérique sont divergentes: pomme, disque, sphère, pierre ou résine de styrax. Dans ce dernier cas, le dieu a été interprété comme Apollon Styrakitès. L’épithète Styrakitès provient du nom de la montagne Styrakion, selon le témoignage d’Etienne de Byzance, ainsi que du nom de la plante locale, styrax officinalis, utilisée pour la fabrication des parfums et des médicaments. Selon notre opinion, l’objet sphérique a une signification religieuse et cultuelle et constitue probablement une offrande locale au dieu Apollon, comme nous atteste également la similitude de l’iconographie entre les pièces eleutherniennes et celles d’autres cités crétoises où Apollon, à la place de l’objet sphérique, tient une phiale ou une tête de bouc. En outre, plusieurs objets en terre cuite de l’époque hellénistique, de forme sphérique, exactement la même que celle de l’objet qu’Apollon tient sur les monnaies, ont été trouvés dans la région d’Eleutherna. Selon les archéologues, ces objets sphériques pourraient avoir constitué soit une sorte de jouet soit des modèles de fruits offerts aux divinités et aux morts. D’après notre opinion, ces objets sphériques constituent plutôt des modèles des fruits et sont liés probablement au culte local d’Apollon. Cependant, dans l’état actuel de notre documentation, on ne peut pas savoir si ces objets sphériques renvoient à un fruit spécial (fruit de styrax?) ou à des fruits, dans un sens général, en soulignant de cette façon le caractère végétal de la divinité locale d’Apollon.

Λεπτομέρειες άρθρου
  • Ενότητα
  • ΑΡΘΡΑ

Οι συγγραφείς των άρθρων που δημοσιεύονται στην Ευλιμένη διατηρούν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επί των άρθρων τους, παραχωρώντας στο περιοδικό το δικαίωμα της πρώτης δημοσίευσης. Άρθρα που δημοσιεύονται στην Ευλιμένη μπορούν να χρησιμοποιούνται ελεύθερα για μη κερδοσκοπικούς σκοπούς, χωρίς δικαίωμα τροποποίησης (δημιουργία παράγωγου έργου), με αναφορά στο συγγραφέα και στην πρώτη δημοσίευση. Η Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία διατηρεί το δικαίωμα να δημοσιεύει, να αναπαράγει, να παρουσιάζει στο κοινό, να διανέμει και να χρησιμοποιεί άρθρα που δημοσιεύονται στην Ευλιμένη σε οποιοδήποτε μέσο και μορφή, είτε μεμονωμένα είτε ως μέρη συλλογικών έργων, για όλο το χρόνο διάρκειας προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και για όλες τις χώρες του κόσμου. Αυτό περιλαμβάνει, ενδεικτικά και όχι αποκλειστικά, το δικαίωμα δημοσίευσης των άρθρων σε τεύχη του περιοδικού Ευλιμένη, αναπαραγωγής και διανομής μεμονωμένων αντιγράφων των άρθρων, αναπαραγωγής ολόκληρων των άρθρων σε άλλη έκδοση της Μεσογειακής Αρχαιολογικής Εταιρείας, και αναπαραγωγής και διανομής των άρθρων ή της περίληψης τους με χρήση πληροφορικού συστήματος αποθετηρίου.

Λήψεις
Τα δεδομένα λήψης δεν είναι ακόμη διαθέσιμα.
Αναφορές
Aly 1908: W. Aly, Der kretischer Apollonkult, Leipzig, 1908.
Babelon 1914: E. Babelon, Traité des Monnaies Grecques et Romaines, 2ème Partie, t. III (comprenant les monnaies de la Grèce centrale et méridionale aux Ve et IVe siècles av. J.-C.), Ch. XV, La Crète, 873-1046, Ernest Leroux, 1914.
Baumann 2004: H. Baumann, Φυτά σε Aρχαία Eλληνικά Nομίσματα, Ηλίβατον, 2004 (πρώτη έκδοση στη γερμανική γλώσσα, 2000).
Bennett 1980: C.G. Bennett, The Cults of the Ancient Greek Cypriotes, University of Pennsylvania, Ph.D. Thesis, 1980.
Bötticher 1856: C. Bötticher, Der Baumkultus der Hellenen, Berlin, 1856.
Brett 1955: A. Baldwin Brett, Catalogue of Greek Coins, Museum of Fine Arts, Boston, 1955.
Brulé 2005: P. Brulé, «Le polythéisme en transformation: Les listes de dieux dans les serments internationaux en Grèce Antique (Ve-IIe siècle avant J.-C.)», στο N. Belayche et al., Nommer les Dieux. Théonymes, Épithètes, Épiclèses dans l’Antiquité, Recherches sur les Rhétoriques Religieuses, 5, 2005, 143-173.
Callot 1999: J.-J. Callot, Recherches sur les Cultes en Cyrénaïque durant le Haut-Empire romain, Études d’Archéologie Classique, X, Paris, 1999.
Capdeville 1995: G. Capdeville, Volcanus: Recherches Comparatistes sur les Origines du Culte du Vulcain, Ecole Française de Rome, Palais Farnese, 1995.
Cayla 2005: J.-B. Cayla, «Apollon ou la vie sauvage: A propos de quelques épiclèses d’Apollon à Chypre», στο N. Belayche et al., Nommer les Dieux. Théonymes, Épithètes, Épiclèses dans l’Antiquité, Recherches sur les Rhétoriques Religieuses, 5, 2005, 227-240.
Chaniotis, 1991: A. Chaniotis, «Von Hirten, Kräutersammlern, Epheben und Pilgern: Leben auf den Bergen im Antiken Kreta», Ktema 16, 1991, 93-109.
Chaniotis 1996α: A. Chaniotis, Die Verträge zwischen kretischen Poleis in der hellenistischen Zeit, Franz Steiner Verlag Stuttgart, 1996.
Chaniotis 1996β: Α. Chaniotis, «Bemerkunden zum Kalender Kretischer städte in Hellenistischer Zeit», Τεκμήρια 2, 1996, 16-43.
Chaniotis 1999: A. Chanotis, «Milking the mountains: Economic activities on the Cretan uplands in the Classical and Hellenistic period», στο A. Chaniotis, From Minoan Farmers to Roman Traders, Sidelights on the Economy of Ancient Crete, Stuttgart, 1999, 181-221.
Cook 1914: A.B. Cook, Zeus, A study in Ancient Religion, t. I-II, Cambridge, 1914.
De Polignac 1996: F. De Polignac, La Naissance de la Cité Grecque. Cultes, Espace et Société, VIIIe-VIIe Siècles, Paris, 1996 (πρώτη έκδοση, 1984).
Detienne 1998: M. Detienne, Apollon le Couteau à la Main, Paris, 1998.
Dietrich 1996: B.C. Dietrich, «The sanctuary of Apollo at Kourion», στο D.Buitron-Oliver, The Sanctuary of Apollo Hylates at Kourion: Excavations in the Archaic Precinct, Studies in Mediterranean Archaeology, vol. CIX, 1996, 17-39.
Erickson 2005: B. Erickson, “Archaeology of Empire: Athens and Crete in the Fifth Century BC.”, AJA 109, 619-663.
Glover 1982: S. Glover, «The Cult of Apollo Hylates at Kourion», στο Η.W. Swiny, An Archaeological Guide to the Ancient Kourion Area and the Akrotiri Peninsula, Κύπρος, 1982, 71-74.
Guarducci, IC: M. Guarducci, Inscriptiones Creticae, 4 vols, Rome, 1935-1950.
Guizzi 2006: F. Guizzi, «Eleutherna and its territory from the Archaic to Hellenistic Age. Some Notes», στο Ε. Γαβριλάκη και Γ.Ζ. Τζιφόπουλος, Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως σήμερα, τ.ΙV, Ελεύθερνα-Αξός, Ρέθυμνο 2006, 93-101.
Faure 1987: P. Faure, Parfums et Aromates de l’Antiquité, Coll. Pluriel, Fayard, 1987.
Faure 1993: P. Faure, «Nouvelles identifications d’antiques localités crétoises», Kadmos 32, 1993, 67-74.
Fick 1905: A. Fick, Vorgriechische Ortsnamen als Quelle für die Vorgeschichte Griechenlands, Göttingen, 1905.
Furtwängler 1994: A. Furtwängler, «Zu den Fundmünzen der Grabungskampagnen 1988-1990», στο Θ. Καλπαξής, Α. Furtwängler και A. Schnapp, Eλεύθερνα, Τομέας ΙΙ, 2. Ένα Ελληνιστικό Σπίτι («Σπίτι Α») στη θέση Νησί, Ρέθυμνο, 1994, 185-187.
IGCH: M. Thompson, O. Mørkholm and C.M. Kraay, Inventory of Greek Coin Hoards, New York, 1973.
Larson 1995: J. Larson, Greek Heroine Cults, Wisconsin/London, 1995.
Le Rider 1966: G. Le Rider, Monnaies Crétoises du Vème au Ier siècle av. J.-C., Études Crétoises 15, 1966.
Le Roy 1973: C. Le Roy, «La naissance d’Apollon et les palmiers déliens», BCH Suppl. I, Etudes Déliennes, 1973, 263-286.
Lupu 2005: E. Lupu, Greek Sacred Law. A Collection of New Documents (NGSL), Leiden-Boston, 2005.
Marinatos 1990: N. Marinatos, «The Tree, the Stone and the Pithos: Glimpses into a Minoan Ritual», Aegaeum 6, 1990, 79-92.
Mørkholm 1982: O. Mørkholm, «The Behaviour of Dies in the Hellenistic Period», στο T. Hackens and R. Weiller, Proceedings of the 9th International Congress of Numismatics, Berne, September 1979, Louvain-la-Neuve – Luxembourg, 1982, 209-214.
Mythmann 1982: F. Mythmann, Der Granatapfel. Symbol des Lebens in der Qlten Welt (Schriften der Abeggstiftung Bern 6), Fribourg, 1982.
Perlman 2004α: P.J. Perlman, «Tinker, Tailor, Soldier, Sailor: The Economies of Archaic Eleutherna, Crete», Classical Antiquity 23.1, 2004, 95-137.
Perlman 2004β: P.J. Perlman, «Crete», στο M. Herman-Hansen and T. Heinen Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford, 2004, 1144-1195.
Perlman 2004γ: P.J. Perlman, «Writing on the walls. The Architectural Context of Archaic Cretan Laws», στο L.Preston-Day, M.S. Mook and J.D. Muhly, Crete Beyond the Palaces: Proceedings of the Crete 2000 Conference, Philadephia, Pennsylvania, 2004, 181-197.
Rouanet-Liesenfelt 1992: A.-M. Rouanet-Liesenfelt, “Les plantes médicinales de Crète à l’époque romaine», Cretan Studies 3, 1992, 173-190.
Shear 1970: T.L. Shear, Jr., «The monument of the eponymous heroes in the Athenian agora», Hesperia 39, 1970, 145-222.
Sherwin-White 1978: S.M. Sherwin-White, Ancient Cos. An Historical Study from the Dorian Settlement to the Imperial Period, Hypomnemata, 51, Göttingen, 1978.
Sinos 1990: S. Sinos, The Temple of Apollo Hylates at Kourion and the Restoration of its South-west Corner, Athens, 1990.
Sporn 2002: K. Sporn, Heiligtümer und Kulte Kretas in klassischer und hellenistischer Zeit, Verlag Archäologie und Geschichte, Heidelberg, 2002.
Stefanakis 1999: M.I. Stefanakis, «The introduction of monetary economy and the beginning of local minting in Crete», στο A. Chaniotis, From Minoan Farmers to Roman Traders. Sidelights on the Economy of Ancient Crete, Stuttgart 1999, 247-268.
Stratiki 2005: K. Stratiki, «The Greek heroes as a ‘personification’ of the past in the present», στο E. Stafford and J. Herrin, Personification in the Greek World From Antiquity to Byzantium, Centre for Hellenic Studies, King’s College London, 7 (2005), 69-76.
Svoronos 1890: J.-N. Svoronos, Numismatique de la Crète Ancienne, Rudolf Habelt Verlag Gmbh, Bonn, 1890 (δεύτερη έκδοση, 1972).
Tzifopoulos 1998: Y.Z. Tzifopoulos, «Hemerodromoi and Cretan dromeis: Athletes or Military Personnel? The case of the Cretan Philonides», Nikephoros, Zeitschrift für Sport und Kultur im Altertum 11, 1998, 137-170.
Tzifopoulos 2008: Y.Z. Tzifopoulos, “Paradise Earned”: the Bacchic-Orphic Gold Lamellae of Crete, Hellenic Series, Washington D.C.: Center for Hellenic Studies, Trustees for Harvard University, Cambridge, Mass., 2008.
Triomphe 1989: R. Triomphe, Le Lion, la Vierge et le Miel, Paris, 1989.
van Effenterre 1991α: H. van Effenterre, «Loi archaïque sur l’excès de boisson», στο Θ. Καλπαξής, Ελεύθερνα, Τομέας II, Επιγραφές από το Πυργί και το Νησί, Ρέθυμνο, 1991, 17-21.
van Effenterre 1991β: H. van Effenterre, «Les deux inscriptions de Nési», στο Θ. Καλπαξής, Ελεύθερνα, Τομέας II, Επιγραφές από το Πυργί και το Νησί, Ρέθυμνο, 1991, 24-30.
van Effenterre – Ruzé 1994: H. van Effenterre et F. Ruzé, Nomima: A Recueil d’Inscriptions Politiques et Juridiques de l’Archaïsme Grec I, Cités et Institutions, Rome, 1994.
van Effenterre – Rouanet-Liesenfelt 1995: H. van Effenterre et A.-M. Rouanet-Liesenfelt, «L’empereur et la Crète: Plantes Médicinales», Πεπραγμένα Z΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ρέθυμνο, 26-31 Αυγούστου 1991 (1995), τ. A1, 241-247.
Willetts 1962: R.F. Willetts, Cretan Cults and Festivals, Londres, 1962.
Wroth 1886, BMC: W. Wroth, Crete and the Aegean Islands. Catalogue of Greek Coins in the British Museum (BMC) 9, London, 1886.
Βερτουδάκης: Β.Π. Βερτουδάκης, Epigrammata Cretica. Λογοτεχνικοί Τόποι και Μύθοι της Κρήτης στο Αρχαίο Ελληνικό Επίγραμμα, Ηράκλειο 2000.
Γιαλούρη 1994: E. Γιαλούρη, «Πήλινα σφαιρίδια», στο Θ. Καλπαξής, Α. Furtwängler και A. Schnapp, Eλεύθερνα, Τομέας ΙΙ, 2. Ένα Ελληνιστικό Σπίτι («Σπίτι Α») στη Θέση Νησί, Ρέθυμνο, 1994, 167-176.
Θέμελης 2002: Π. Θέμελης, Αρχαία Ελεύθερνα, Ανατολικός Τομέας, Αθήνα, 2002.
Θέμελης 2006: Π. Θέμελης, «Γλυπτά από την Ελεύθερνα», στο Ε. Γαβριλάκη και Γ.Ζ. Τζιφόπουλος, Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως Σήμερα, τ. ΙV, Ελεύθερνα-Αξός, Ρέθυμνο 2006, 11-50.
Καλπαξής 1991: Θ. Καλπαξής, «Ανασκαφικά δεδομένα», στο Θ. Καλπαξής, Ελεύθερνα, Τομέας II, Επιγραφές από το Πυργί και το Νησί, Ρέθυμνο, 1991, 11-15.
Λαμπρινουδάκης 1973: Β.Κ. Λαμπρινουδάκης, «Από του Λευκίππου της Φαιστού μέχρι των Τριάδων της Γόρτυνος», Πεπραγμένα του Γ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Α΄, 1973, 161-181.
Λεμπέση 1985: Α. Λεμπέση, Το Ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης στη Σύμη Βιάννου, Χάλκινα Κρητικά Τορεύματα, Αθήνα, 1985.
Μαυρογιαννάκης 1997: Λ. Μαυρογιαννάκης, «Η αρχαία Ελεύθερνα», Κρητολογικά Γράμματα 13, 5-12.
Mετενίδης 2001: Ν. Μετενίδης, «Τυπολογία συμμαχικών νομισμάτων κρητικών πόλεων», στο Πεπραγμένα Θ΄ Κρητολογικού Συνεδρίου, Ελούντα, 1-6 Οκτωβρίου 2001 (προφορική ανακοίνωση).
Σταμπολίδης 1994: Ν.Χ. Σταμπολίδης, Ελεύθερνα. Από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή Νεκρόπολη. Ταφικές Πυρές και Ομηρικά Έπη, Ρέθυμνο, 1994.
Σταμπολίδης 1996: Ν.Χ. Σταμπολίδης, “Αντίποινα”, Συμβολή στη Μελέτη των Ηθών και των Εθίμων της Γεωμετρικής – Αρχαϊκής Περιόδου, Ρέθυμνο, 1996.
Σταμπολίδης 2004: N.Χ. Σταμπολίδης, Ελεύθερνα, Πόλη – Ακρόπολη – Νεκρόπολη, Αθήνα, 2004.
Σταυριανοπούλου 1991: Ε. Σταυριανοπούλου, «Ημερολόγιο θυσιών της Ελεύθερνας», στο Θ. Καλπαξής, Ελεύθερνα, Τομέας II, Επιγραφές από το Πυργί και το Νησί, Ρέθυμνο, 1991, 31-50.
Στεφανάκης 2002: Μ.Ι. Στεφανάκης, «Η τέχνη και οι καλλιτέχνες των κρητικών νομισμάτων. Τεχνοτροπίες και επιρροές», Κρητική Εστία 9, 2002, 43-57.
Tασούλας 1994: Γ. Τασούλας, Μυθολογικές Παραστάσεις στα Κρητικά Νομίσματα των Κλασικών και Ελληνιστικών Χρόνων, Ρέθυμνο, 1994 (αδημοσίευτη εργασία μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης).
Χανιώτης 1987: A. Χανιώτης, «Κλασική και ελληνιστική Κρήτη», στο N.M. Παναγιωτάκης, Κρήτη, Ιστορία και Πολιτισμός, τ. 1, Κρήτη, 1987.
Ψιλάκης 1996: N. Ψιλάκης, Κρητική Μυθολογία, Ηράκλειο, 1996.
Ψιλάκης 2006: Ν. Ψιλάκης, «Λανθάνουσες μορφές δεντρολατρείας και θεοφάνειας στο Μυλοπόταμο», στο Ε. Γαβριλάκη και Γ.Ζ. Τζιφόπουλος, Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως Σήμερα, τ. VIII, Νεότεροι Χρόνοι. Λαϊκός Πολιτισμός, Ρέθυμνο 2006, 113-125.
Βασιλική