Das ossuarium des Petrus-und Paulus-Klosters in Vithkuq (Nordepirus) und seine freskendekoration (1750)

Περίληψη

Θέμα της παρούσας μελέτης αποτελούν οι τοιχογραφίες του ναού των αγίων Κοσμά και Δαμιανού, ο οποίος λειτουργούσε ως οστεοφυλάκιο της Μονής των αποστόλων Πέτρου και Παύλου στο Βιθκούκι (Βόρεια Ήπειρος). Το διώροφο, καμαροσκεπές κτίσμα οικοδομήθηκε με λαξευμένους λίθους στα

1736, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που βρίσκεται στον δυτικό τοίχο, και ο γραπτός του διάκοσμος ολοκληρώθηκε στα 1750. Η εικονογράφηση περιορίστηκε στο Βήμα και τον κυρίως ναό, ενώ το υπόγειο, στο οποίο φυλάσσονταν τα οστά των μοναχών μετά την εκταφή, καθώς και ο νάρθηκας παρέμειναν ακόσμητοι. Οι τοιχογραφίες φιλοτεχνήθηκαν από τους αδελφούς Κωνσταντίνο και Αθανάσιο από την Κορυτσά, οι οποίοι εργάστηκαν τον 18ο αιώνα στην περιοχή της Βορείου Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας. Ο διάκοσμος σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση, και μόνο κάποιες μορφές αγίων παρουσιάζουν φθορές.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού διατάσσεται σε πέντε ζώνες. Κατά μήκος του κέντρου της καμάρας τοποθετήθηκε μια σειρά από μετάλλια με προτομές του Χριστού Παντοκράτορα και προφητιόν, ενώ παρακάτω ιστορήθηκαν συνολικά δεκατέσσερις παραστάσεις από τον χριστολογικό κύκλο. Ακολουθεί μια στενή ζώνη με μετάλλια, στα οποία περιέχονται προτομές μαρτύρων, ενώ άγιοι σε φυσικό μέγεθος εικονίστηκαν στην επόμενη ζώνη. Η εικονογράφηση τελειώνει με μια ζώνη που περιλαμβάνει διακοσμητικά θέματα.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Βήματος εικονίστηκε η Θεοτόκος στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, ενώ τον ημικύλινδρο καταλαμβάνει το θέμα του Μελισμού μεταξύ συλλειτουργούντων Ιεραρχών. Στο μέτωπο του τόξου της αψίδας ιστορήθηκε μια σπάνια παράσταση με τον Χριστό Τρικέφαλο, ο οποίος πλαισιώνεται από δύο σεβίζοντες αγγέλους. Η κόγχη της πρόθεσης κοσμήθηκε με την Ακρα Ταπείνωση, ενώ στον βόρειο τοίχο ακολουθεί το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας. Στις υπόλοιπες προσφερόμενες για γραπτό διάκοσμο επιφάνειες του Βήματος εικονίστηκαν άγιοι επίσκοποι και διά­ κονοι.

Στη δημιουργία των συνθέσεων οι ζωγράφοι Κωνσταντίνος και Αθανά­ σιος ακολουθούν κατά κύριο λόγο παλαιότερα πρότυπα της υστεροβυζαντινής περιόδου, ενώ παράλληλα υιοθετούν στοιχεία και από την τέχνη της Δύσης. Οι δυτικές επιδράσεις εντοπίζονται τόσο στην ένταξη δυτικών θεμάτων στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, όπως η στέψη της Θεοτόκου και ο Τρικέφαλος Χριστός, όσο και στην εισαγωγή δυτικής προέλευσης λεπτομερειών σε αφηγηματικές συνθέσεις, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την παράσταση του Ευαγγελισμού και της Γέννησης του Χριστού. Στα βασικά όμως σημεία οι καλλιτέχνες παραμένουν πιστοί στη βυζαντινή παράδοση και οι δυ­ τικές επιδράσεις στο έργο τους είναι περιορισμένες.

Τεχνοτροπικά οι τοιχογραφίες εντάσσονται στην καλλιτεχνική δημιουργία του 18ου αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από γραμμική πτυχολογία και προτίμηση στη διακοσμητική απόδοση των θεμάτων. Οι όγκοι σχηματίζονται με την παράθεση λεπτών πτυχών, κάτω από τις οποίες διακρίνονται τα σώματα και οι κινήσεις τους. Τα πρόσωπα των μορφοτν χαρακτηρίζονται από λεπτότητα στο πλάσιμο, ενώ τα σαρκώματα αποδίδονται με ομοιογενείς χρωματικές διαβαθμίσεις. Οι ζωγράφοι δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την απόδοση των αρχιτεκτονημάτων και του τοπίου, και τα στοιχεία αυτά συμπεριλαμβάνονται στις συνθέσεις μόνο όταν η εικονογραφία τους το απαιτεί. Εντυπωσιακή, τέλος, στις τοιχογραφίες είναι η χρωματική αρμονία. Με τη χρήση πολυάριθμων φωτεινών αποχρώσεων του λευκού, του κυανού, του πράσινου, του κόκκινου και της ώχρας, το σύνολο του διακόσμου δημιουργεί στον θεατή αίσθηση λεπτότητας, η οποία επιτείνεται από την κυριαρχία των απαλών χρωμάτων.