A newly discovered Gospel Lectionary at the Byzantine Museum of the Holy Bishopric of Tamasos and Orini (olim Kampi tou Farmaka, Agiou Georgiou, 1)

Abstract

Η διεπιστημονική συνεργασία παλαιογραφικής, κωδικολογικής  και λειτουργικής επιστήμης σκοπό έχει να μελετήσει και να παρουσιάσει ένα νεοανακαλυφθέν χειρόγραφο, το Ευαγγελιστάριο της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στο Καμπί του Φαρμακά της Κύπρου, το οποίο εκτίθεται πλέον συντηρημένο, στο νεοσύστατο Βυζαντινό Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως Ταμασού και Ορεινής.  Ο κώδικας γράφεται στην Κύπρο γύρω στο δεύτερο τρίτο του 16ου αιώνα από έμπειρο χέρι, αγνώστου ωστόσο βιβλιογράφου της εποχής. Το χειρόγραφο, το οποίο δεν διακρίνεται για την ιδιαίτερα πολυτελή διακόσμησή του, είναι ένας απλός και λιτός λειτουργικός κώδικας. Το κείμενό του είναι γραμμένο σε δύο στήλες ανά σελίδα, με μαύρο μελάνι. Η βασική διακόσμηση του κώδικα συνίσταται κυρίως στα επίτιτλα,  σχεδιασμένα με ερυθρό και μαύρο μελάνι, ενίοτε εντός πλαισίου με φυτικό διάκοσμο, και στα ερυθρά πρωτογράμματα, τα οποία τοποθετούνται στα αριστερά περιθώρια. Ενδιαφέρον στοιχείο στη διακόσμηση των πρωτογραμμάτων αποτελεί η παρουσία του μοτίβου του χεριού σε διάφορες χειρονομίες, το οποίο αντικαθιστά την οριζόντια μεσαία γραμμή του «Ε».
Η σημερινή στάχωση φέρει αποτυπώματα παλαιότερης επέμβασης, η οποία επαναχρησιμοποίησε προϋπάρχουσα ξύλινη πινακίδα και το δερμάτινο κάλυμμά της. Η απουσία βιβλιογραφικού σημειώματος αλλά και περαιτέρω σημειώσεων δεν επιτρέπουν την ταυτοποίηση του έμπειρου γραφέα και του παραγγελιοδότη του χειρογράφου, αλλά ούτε και την ανίχνευση της μετέπειτα ιστορίας του. Σημαντική παραμένει η μεταγενέστερη σημείωση στο εσωτερικό του β’ καλύμματος του κώδικα που αναφέρει ότι το Ευαγγελιστάριο ανήκε σε Εκκλησία ή Μοναστήρι αφιερωμένο στον Τίμιο Σταυρό, χωρίς όμως περαιτέρω ενδείξεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην ταυτοποίησή του. Παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστο το πώς το χειρόγραφο Ευαγγελιστάριο φθάνει στον τελευταίο ιδιοκτήτη του, την Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο χωριό Καμπί του Φαρμακά.
Ενώ το χειρόγραφο δεν διακρίνεται για την ιδιαίτερη καλλιγραφική ή διακοσμητική του αξία, ξεχωρίζει ωστόσο για το λειτουργικό του περιεχόμενο, το οποίο και επιβεβαιώνει την κυπριακή προέλευσή του. Η λειτουργική μελέτη του Ευαγγελισταρίου ρίχνει φως στη Λειτουργική πράξη στις αρχές του 16ου αιώνα στην Κύπρο, καθώς και τις στενές σχέσεις του νησιού με τα μεγάλα λειτουργικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης και των Εκκλησιών της Μέσης Ανατολής (κυρίως τα Ιεροσόλυμα, αλλά και το Σινά, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια). Διατηρεί λειτουργικά στοιχεία των αρχαίων ευαγγελισταρίων και συνδέεται άρρηκτα με το Ευαγγελιστάριο της Εγκλείστρας του Αγίου Νεοφύτου, Parisinus gr. 318. Το εν λόγω χειρόγραφο χρονολογείται στα τέλη του 12ου ή τις αρχές του 13ου αιώνα και καταγράφει αρκετά λειτουργικά στοιχεία της ασματικής τάξης της Κωνσταντινούπολης. Η ιδιαίτερη λειτουργική μνήμη του Αγίου Συμεών του Θαυμαστορείτη στις 24 Μαḯου στο Ευαγγελιστάριο της Ταμασού,  με προβλεπόμενο Ευαγγέλιο στον όρθρο, έρχεται να επιβεβαιώσει τις στενές σχέσεις του χειρογράφου τόσο με τη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη, όσο και με την Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο. Η αναφορά μεταγενέστερης σημείωσης ότι το Ευαγγελιστάριο ανήκε σε ναό του Τιμίου Σταυρού θα μπορούσε να αναφέρεται στον ίδιο τον ναό της Εγκλείστρας, ο οποίος είναι αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό.
Το Ευαγγελιστάριο της Ταμασού μαρτυρεί και επιβεβαιώνει, στο δεύτερο τρίτο του 16ου αιώνα, λίγο πριν δηλαδή τη διάδοση των έντυπων Ευαγγελισταρίων, τις ιδιαίτερες σχέσεις της Κύπρου με τη λειτουργική τάξη και παράδοση της Κωνσταντινούπολης διασώζοντας κατάλοιπα αρχαίων  κωνσταντινουπολίτικων Ευαγγελισταρίων, μνήμες Πατριαρχών και γεγονότων άρρηκτα συνδεδεμένων με τη λειτουργική ζωή αποκλειστικά της βασιλεύουσας Πόλης, την ασματική λειτουργική της παράδοση, το Τυπικό και το Ευχολόγιό της. Την ίδια στιγμή παραδίδονται αρχαία λειτουργικά στοιχεία που το συνδέουν με τη λειτουργική παράδοση των Ιεροσολύμων αλλά και των Εκκλησιών της Μικράς Ασίας, της Αντιόχειας και της Μονής του Σινά.