The Social Structure of the Byzantine Countryside in the First Half of the Xth Century

Abstract

 

Ν. Οικονομίδης

H κοινωνική δομή της Βυζαντινής επαρχίας κατά το πρώτο ήμισυ του Ι΄αιώνα

Από το De Administrando Imperio (κεφ. 51, στ. 199-204 και κεφ. 52) γνωρίζουμε ότι κατά την δεύτερη εικοσαετία του 10ου αιώνα οι Πελοποννήσιοι εξαγόρασαν την συμμετοχή τους σε μια εκστρατεία στην Ιταλία δίνοντας στο κράτος 7200 χρυσά νομίσματα (5 νομ. κάθε εύπορος στρατιώτης και 2,5 κάθε άπορος). Οι εκκλησιαστικοί και κοσμικοί «δυνατοί» (μητροπολίτες, επίσκοποι, μονές, πρωτοσπαθάριοι, σπαθαροκανδιδάτοι, σπαθάριοι, στράτωρες) έδωσαν χίλια άλογα. Το χωρίο αυτό μπορεί να συγκριθεί με το Περί Βασιλείου Τάξεως (Βόννη, 666-667) όπου αναφέρεται ότι οκτακόσιοι στρατιώτες του θέματος των Θρακησίων εξαγόρασαν το 949 τη συμμετοχή τους στην εκστρατεία της Κρήτης καταβάλλοντας 2984 νομίσματα (4 νομ. οι εύποροι, 2 νομ. οι άποροι).

Στο Θρακήσιον οι άποροι στρατιώτες αποτελούσαν 13,5% της συνολικής δύναμης του θέματος. Συνεπώς, αν το ποσοστό των απόρων ήταν ανάλογο και στην Πελοπόννησο, τότε ο συνολικός στρατός του θέματος θα αριθμούσε περί τους 1500-1600 άνδρες. Αν λάβουμε υπόψη ότι κάθε εύπορος στρατιώτης έπρεπε να έχει ακίνητη περιουσία αξίας 288 περίπου χρυσών νομισμάτων και ότι για να αποδώσει αυτή η ποσότητα γης χρειαζόταν περίπου δύο οικογένειες καλλιεργητών με δικά τους ζευγάρια, τότε είναι δυνατό να συμπεράνουμε ότι ο στρατός της Πελοποννήσου υποστηριζόταν τότε από 2880 οικογένειες ζευγαράτων χωρικών.

Οι Πελοποννήσιοι αριστοκράτες συνεισέφεραν 1000 άλογα. Τριάντα προέρχονταν από τους δύο μητροπολίτες και τους ένδεκα επισκόπους. Υποθέτουμε ότι θα υπήρχαν και 10-20 πρωτοσπαθάριοι, 20-40 σπαθαρο-κανδιδάτοι και 80-160 σπαθάριοι και στράτωρες, οι οποίοι θα προσέφεραν συνολικά 150-300 άλογα. Τα υπόλοιπα 380 περίπου προέρχονταν, πιθανότατα, από τα μοναστήρια. Μολονότι οι υπολογισμοί αυτοί είναι αυθαίρετοι, είναι βέβαιο ότι θα υπήρχαν περίπου 600 εκκλησιαστικοί και κοσμικοί αριστοκράτες στην Πελοπόννησο• ότι η περιουσία τους ήταν πολλαπλασίως μεγαλύτερη από την περιουσία όλων των στρατιωτών και ότι θα απασχολούσαν περισσότερους από 15.000 πάροικους ζευγαράτους, πιθανώς πολύ περισσότερους.

Είναι προφανές ότι κατά τα μέσα του 10ου αιώνα οι στρατιώτες του θέματος Πελοποννήσου ήσαν λιγότεροι από τους μοναχούς, που κατοικούσαν σ'αυτό, και ότι οι πάροικοι που εργάζονταν για λογαριασμό των «δυνατών» του θέματος ήσαν πολλαπλασίως περισσότεροι από τους ελεύθερους χωρικούς που υπηρετούσαν στο στράτευμα.

Ανάλογη εικόνα πρέπει να παρουσίαζε τότε και το Θρακήσιον, όπου ο αριθμός των γεωργών-στρατιωτών είχε μειωθεί ακόμη περισσότερο: στο θέμα αυτό, πολυανθρωπότερο και πλουσιότερο από την Πελοπόννησο, η εξέλιξη της κοινωνίας είχε επιτελεσθεί ταχύτερα προς όφελος της αριστοκρατίας και εις βάρος των μικρών ελεύθερων καλλιεργητών. Η δομή της κοινωνίας της υπαίθρου είχε αλλάξει ουσιαστικά πριν ακόμη αρχίσει η νομοθεσία   των   Μακεδόνων   αυτοκρατόρων,   που   επεδίωκαν   να προστατεύσουν τη μικρή ελεύθερη ιδιοκτησία.