“The Hodegon. Considerations on the location of the Hodegetria sanctuary in Constantinople”

Περίληψη

Αν και ήταν ένα από τα πιο γνωστά ιερά της Κωνσταντινούπολης, η Μονή των Οδηγών παραμένει καλυμμένη από την αχλύ της ιστορίας. Η ίδια δεν διασώζεται μεν, είναι γνωστή όμως χάρη σε πολυάριθμες περιγραφές, τόσο σε βυζαντινές γραπτές πηγές, όσο και σε μαρτυρίες ξένων ταξιδιωτών και προσκυνητών. Αρχαιολογικά κατάλοιπα που κατά καιρούς συσχετίστηκαν με την μονή είναι: α) η εξαγωνική κατασκευή που εντόπισαν ο R. Demangel και ο Ε. Mamboury, και β) το αγίασμα κάτω από το κτίριο στην διασταύρωση των οδών Mimar Mehmet Ağa και Admiral Tafdil, το οποίο ανακάλυψε πριν από δύο δεκαετίες ο F. Düzgüner στο κέντρο της περιοχής Cankurtaran. Οι προτάσεις αυτές όμως δεν είναι ικανοποιητικές, αφού εν συμβιβάζονται με τα στοιχεία που προκύπτουν από τις γραπτές πηγές. Σύμφωνα με τις περιγραφές των προσκυνητών, η Μονή των Οδηγών βρισκόταν πολύ κοντά στην Αγία Σοφία, προς τα ανατολικά.

Το συγκρότημα τοποθετείται κοντά στο παλάτι των Μαρίνης (που αναδιαμορφώθηκε από τον Λέοντα Ϛ´ σε λουτρά, και είναι δυνατόν να ταυτιστεί με το εξαγωνικό κτίσμα των Demangel και Mamboury), έξω από τα τείχη των ανακτόρων (όπως υποδεικνύεται από την περιγραφή στο Χρονικό του Συμεών Λογοθέτη). Επιπλέον, στο κείμενο το γνωστό ως Λόγος περί του πανσέπτου ναού της Υπεραγίας Θεοτόκου των Οδηγών, αναφέρεται ότι η εκκλησία ήταν ένα υψηλό κτίριο, το οποίο υπερέβαινε το ύψος των τειχών της Πόλης και ήταν ορατό για τους ναυτικούς που έπλεαν στον Βόσπορο. Το ίδιο κείμενο μας πληροφορεί επίσης ότι το ιερό είχε τρία τμήματα. Ένα κλίτος που καλυπτόταν από θόλο και στηριζόταν σε μια δομή, ορατή μόνο εν μέρει πάνω από το επίπεδο του εδάφους. Η τελευταία μπορεί να χαρακτηριστεί ως εξώστης με δεξαμενή (όπως αναφέρεται στα επιγράμματα του Θεοδώρου Βαλσαμώνος). Η προσεκτική ανάλυση των γραπτών ενδείξεων μας υποχρεώνει να επιστρέψουμε στην παλαιά υπόθεση που είχε διατυπωθεί πριν από εκατό χρόνια από τον K. Wulzinger, ο οποίος ταύτισε την Μονή Οδηγών με τον εξώστη κάτω από το σημερινό στρατιωτικό νοσοκομείο του Gülhane. Ενώ το κτίριο παραμένει απρόσιτο λόγω του ότι ανήκει στον στρατό, ο εξώστης (και η δεξαμενή που στεγάζεται σε αυτό) είναι αρκετά καλά τεκμηριωμένα χάρη στις ιατρικές εκθέσεις που δημοσιεύθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα από το προσωπικό της κλινικής. Η κατασκευή, μικτής τοιχοδομίας με πλίνθους και λίθους, αρχικά στηριζόταν σε έξι κίονες με σύνθετα κιονόκρανα, και σε παραστάδες. Με βάση τις αρχιτεκτονικές αναλογίες μπορεί να χρονολογηθεί γενικά μεταξύ του ενάτου και του ενδεκάτου αιώνα, όταν οι εξώστες κάτω από εκκλησίες συνηθίζονταν στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό υποδεικνύει ότι η δεξαμενή-εξώστης κάτω από το μοναστήρι κτίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ΄. Η οριστική επιβεβαίωση των παραπάνω υποθέσεων θα καταστεί δυνατή μόνο όταν οι ερευνητές αποκτήσουν πρόσβαση στο συγκρότημα Gülhane και στην τεκμηρίωση που σχετίζεται με την αποκατάστασή του, κάτι που αναμένεται με ανυπομονησία στο εγγύς μέλλον.