Α. ΓΙΑΓΚΑΚΗ (επιμ.), Πήλινα αγγεία σε δομημένα περιβάλλοντα. ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 34 (2024) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Περίληψη

Από το 2011 διεξάγεται στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, μετά από σχετική έγκριση από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο του Υπουργείου Πολιτισμού και σε άμεση συνεργασία με τις κατά τόπους αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων, το ερευνητικό πρόγραμμα: «Εντοιχισμένα αγγεία σε βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς του ελλαδικού χώρου: ένα ηλεκτρονικό corpus». Στόχος του είναι ο εντοπισμός και η καταγραφή των ναών που φέρουν στις εξωτερικές τους πλευρές εντοιχισμένα εφυαλωμένα αγγεία ανοικτού σχήματος (συνήθως πινάκια και κούπες). Το πρόγραμμα μέχρι σήμερα έχει επικεντρωθεί στις περιοχές της Αττικής, της Πελοποννήσου και της Κρήτης και για τη διεξαγωγή του έχουν υπογραφεί σχετικά πρωτόκολλα συνεργασίας με τις αρμόδιες Εφορείες. Εκτός από επιτόπιες έρευνες για τον εντοπισμό και την καταγραφή των σχετικών πληροφοριών το πρόγραμμα πλαισιώνεται από μία ψηφιακή βάση δεδομένων που είναι προσβάσιμη από τον ιστότοπο: https://immuredvessels.gr.

Συμπληρωματικά, κρίθηκε χρήσιμο για την έρευνα να παρουσιαστούν συγκεντρωμένα τα σχετικά στοιχεία για τα μνημεία και τα αγγεία μίας συγκεκριμένης περιοχής, προσφέροντας συνθετικές παρατηρήσεις επί της πρακτικής εντοιχισμού (τύποι αρχιτεκτονικών μνημείων, χρονικό εύρος χρήσης, τύποι κεραμικών, διάταξη κεραμικών κ.ά.). Καθώς στο πλαίσιο του περιοδικού «Βυζαντινά Σύμμεικτα» του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών εγκαινιάζεται η δημιουργία «Ειδικών Θεματικών Ενοτήτων», που θα αφορούν ειδικό θέμα, το οποίο θα παρουσιάζεται συνοπτικά, στη ροή ορισμένων τόμων, αξιοποιήθηκε αυτή η δυνατότητα για την παρουσίαση των εν λόγω αποτελεσμάτων. Απευθύνθηκε λοιπόν σχετική πρόσκληση υποβολής μελετών προς τις/τους υπεύθυνες/ υπεύθυνους για την εν λόγω καταγραφή βάσει υπογεγραμμένων πρωτοκόλλων συνεργασίας ή/και για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε για τη δημοσιοποίηση των πληροφοριών στο διαδίκτυο μέσω του ιστότοπου της βάσης δεδομένων, για τις περιπτώσεις που προηγήθηκε και ολοκληρώθηκε η καταγραφή και η παράδοση των στοιχείων. Στην εν λόγω ειδική θεματική ενότητα συμπεριλήφθηκαν τελικά τέσσερις μελέτες, βάσει της σχετικής ανταπόκρισης των συναδέλφων. Δύο από αυτές αφορούν περιοχές της Πελοποννήσου, την Ηλεία και την Αχαΐα –από τους συναδέλφους των Εφορειών κ. Αναστασία Κουμούση, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, και κ. Νικόλαο Βασιλάκη– και τη Μεσσηνία, από τους συναδέλφους κ. Μιχάλη Κάππα, προϊστάμενο Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, και κ. Κωνσταντίνα Γερολύμου. Δύο αφορούν περιοχές της Αττικής, των νησιών του Αργοσαρωνικού και των Κυθήρων: Α) οι συνάδελφοι κ. Αργυρώ Καραμπερίδη, προϊσταμένη Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, κ. κ. Αικατερίνη Αβραμίδου και Ράινα Πούλη και η συνάδελφος κ. Δήμητρα Πέτρου παρουσιάζουν τα δεδομένα από την πόλη της Αθήνας και την ανατολική Αττική, αντίστοιχα, Β) οι συνάδελφοι κ. Καλλιόπη Φλώρου, προϊσταμένη Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων
και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, μαζί με την κ. Ελευθερία Ζαγκουδάκη, και η κ. Μαρία Μπορμπουδάκη, προϊσταμένη Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μνημείων
της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, δίνουν τις πληροφορίες για τη δυτική Αττική, τον Πειραιά, τα νησιά του Αργοσαρωνικού και τα Κύθηρα. Στις δύο τελευταίες μελέτες η Aναστασία Γιαγκάκη  συνεργάστηκε για την τεκμηρίωση των κεραμικών. Και στις τέσσερις μελέτες δόθηκε έμφαση τόσο στην παρουσίαση των μνημείων που εμφανίζουν την πρακτική εντοιχισμού όσο και στον σχολιασμό των επιμέρους εφυαλωμένων ανοικτού σχήματος αγγείων. Οι μελέτες προστίθενται σε όσες είχαν παρουσιαστεί στο πλαίσιο ειδικού επιστημονικού εργαστηρίου στο 12ο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο στο Ηράκλειο Κρήτης (2016), ορισμένες από τις οποίες δημοσιεύτηκαν το 2019 στα Πρακτικά του (όλες διαθέσιμες στο:
<https://12iccs.proceedings.gr/en/proceedings/category/39/36>·Ημερομηνία επίσκεψης:12-12-2024)
Η εν λόγω θεματική εντάσσεται και αντικατοπτρίζει τη στροφή του επιστημονικού ενδιαφέροντος προς τη διερεύνηση πτυχών του υλικού πολιτισμού, η οποία παρατηρείται κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με έμφαση σε κοσμικής χρήσης αντικείμενα. Ανάλογη σχετική προσπάθεια με τη μορφή συλλογικού τόμου και την παρουσίαση του σχετικού υλικού
από διαφορετικές περιοχές, μέσω ειδικών μελετών, δεν έχει μέχρι σήμερα πραγματοποιηθεί για τον ελλαδικό χώρο, παρά το ότι η πρακτική των εντοιχισμένων αγγείων έχει απασχολήσει ερευνητές άλλων περιοχών της Μεσογείου. Πιο χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα μελετών στα πρακτικά του συνεδρίου Atti XXVI Convegno Internazionale della Ceramica, I Bacini murati medievali. Problemi e stato della ricerca”, Albisola, 28-30 maggio 1993, Firenze 1996 και της ημερίδας: Storie [di] Ceramiche 7 –Bacini Ceramici– In ricordo di Graziella Berti a sette anni dalla scomparsa, 29 Ottobre 2020. Meeting virtuale in diretta streaming, εκδ. M. Giorgio, Sesto Fiorentino 2021. Στην περίπτωση όμως του ειδικού αφιερώματος στα «Βυζαντινά Σύμμεικτα» οι μελέτες παρουσιάζουν τα αποτελέσματα ενός ερευνητικού προγράμματος ειδικά αφιερωμένου στο θέμα των εντοιχισμένων αγγείων και προστίθενται στις ανάλογες για το υλικό της Κρήτης (βλ. παραπάνω).