The crypto-christians of the Pontos and consul William Gifford Palgrave of Trebizond

Περίληψη

'Η παρούσα έργασία εξετάζει το φαινόμενο τοϋ Κρυπτοχριστιανισμοϋ στην
’Οθωμανική Αυτοκρατορία γενικότερα καί ειδικότερα τή μεγαλύτερη ομάδα
Κρυπτοχριστιανών, τούς Κουρουμλήδες, πού έμφανίστηκαν στον Πόντο το
1857.
’Ενδείξεις Κρυπτοχριστιανισμοϋ (δημόσια έπαγγελία τοϋ ’Ισλαμισμού καί
ιδιωτική ομολογία τής ’Ορθοδοξίας) στήν πρώιμη ’Οθωμανική Αυτοκρατορία
συνήθως χρονολογούνται άπο το 1338 στή Νίκαια. Σέ ορισμένες περιοχές,
όπως ό Πόντος, θεωρείται ότι ό Κρυπτοχριστιανισμύς έχει συνεχή παρουσία
άπο τήν οθωμανική κατάκτηση ως τούς πρόσφατους χρόνους. Το φαινόμενο
είναι δύσκολο νά προσδιοριστεί ως τον δέκατο πέμπτο αιώνα, όταν οί ’Οθωμανοί
υπάλληλοι άρχισαν νά καταγράφουν στα Tahir Defters τούς υπηκόους τους
με βάση τή θρησκεία, στο βαθμό πού αυτή επηρέαζε τις οικονομικές ή στρατιωτικές
υποχρεώσεις καί το διοικητικό τους status.
'Ιστορικά, λίγοι μεταστρέφονται λόγω θείας επιφοίτησης ή άπο θρησκευτικό
ένθουσιασμό. Μέ εξαίρεση όσους βίαια έξαναγκάσθηκαν, οί περισσότεροι
προσηλυτίζονται άναμένοντας κάποιο κοινωνικό ή οικονομικό όφελος. Πρόκειται
γιά άργή διαδικασία στή διάρκεια τής οποίας συνηθίζεται ό προσήλυτος
νά άσκεϊ, κι εφόσον τον έξυπηρετεΐ, καί τις δυο θρησκευτικές τελετουργίες.
'Η πολιτισμική άφομοίωση άκολουθεΐ μέ καθυστέρηση το θρησκευτικό προσηλυτισμό.
’Αναλυτικά στοιχεία γιά τήν πόλη τής Τραπεζούντας άπο το 1486
μέχρι το 1583 δείχνουν πώς δέν υπάρχει σημείο έπιστροφής όταν το 45%
περίπου των Χριστιανών έχουν προσηλυτισθεϊ- αν κι ενώ ένας 'Έλληνας ορθόδοξος
μπορεί νά γίνει 'Έλληνας Μουσουλμάνος μέσα σέ λίγες έβδομάδες,
χρειάζεται τουλάχιστον μιά μέ δυο γενεές γιά νά μετατραπεί σέ Τούρκο Μουσουλμάνο:
το 1583, 43% τών Μουσουλμάνων τής Τραπεζούντας ήταν πρώτης
ή δευτέρας γενεάς προσήλυτοι. 'Ο προσηλυτισμός καθυστέρησε πολύ περισσότερο
στήν Ποντιακή ύπαιθρο, όπου το τοπικό έθιμο ένωσε τον άνεπίσημο
’Ισλαμισμό καί τήν άνεπίσημη ’Ορθοδοξία σέ κρησφύγετο τών Κρυπτοχρι-
στιανών.
Αυτό δέν σημαίνει πώς οί Κρυπτοχριστιανοί πού παρουσιάζονται τον δέκατο
ένατο αιώνα δέν εϊναι μάρτυρες τής πίστης· ή επιστροφή άπο τον ’Ισλαμισμό 

στήν ’Ορθοδοξία εξακολουθεί να τιμωρείται, μέ Θάνατο μέχρι το Τανζιμάτ,
το 1839. Πολύ περισσότερο προβληματικές είναι οί ιστορικές καταβολές της
μυστικής τους πίστης. Σέ καμιά περίπτωση δέν μπορεί νά έντοπισθεί στούς
βυζαντινούς χρόνους, ένώ στις περισσότερες περιπτώσεις φαίνεται νά υπάρχει
μιά τοπική, διοικητική, εξήγηση πού συνήθως πηγάζει άπύ τη φυσική επιθυμία
νά εξασφαλιστεί το καλύτερο κι άπύ τούς δυο κόσμους. Οΐ Κρυπτοχρι-
στιανοί τής ’Αλβανίας (πρωτοεντοπίζονται το 1610), πιθανά τής Κύπρου
(άπύ το 1571 ώς σήμερα) κι ϊσως άκόμη τής Κρήτης (μετά το 1669) είναι
καθολικής καταγωγής. Στήν περίπτωση τής Κύπρου άντιπροσωπεύουν τούς
καθολικούς χαμηλής κοινωνικής προέλευσης πού, μετά τήν οθωμανική κατά-
κτηση, περιήλθαν σέ άβεβαιότητα άπύ τήν έκδικητικότητα των ’Ορθοδόξων.
'Η καταγωγή των 17.260 ή περισσοτέρων Ποντίων Κρυπτοχριστιανών πού
διακήρυξαν τήν πίστη τους το 1857 (μετά το Χατί-Χουμαγιούν πού παραχώρησε
θρησκευτική ελευθερία κάτω άπύ ευρωπαϊκή προστασία) κι ή μετέπειτα
πορεία τους έξετάζονται σέ εννέα έμπιστευτικές άναφορές τής περιόδου 1857-
1867 πού στάλθηκαν άπύ το Βρετανικό Προξενείο τής Τραπεζούντας (τά
έγγραφα δημοσιεύονται στο Παράρτημα). 'Ο πρόξενος Palgrave τούς θεωρούσε
άπογόνους των Μυρίων τού Ξενοφώντα. Έκτος άπύ το γεγονός δτι οί Ρώσοι
πρόξενοι τούς έκμεταλλεύονταν, οί Βρετανοί πρόξενοι έπεσήμαναν τρία άλλα
χαρακτηριστικά των Κουρουμλήδων. "Οπως οί Χριστιανοί, δέν έκτελοΰσαν
στρατιωτική υπηρεσία. "Οπως οί Μουσουλμάνοι, οπλοφορούσαν. Σέ άντίθεση
μέ τούς Χριστιανούς, δέν πλήρωναν κεφαλικό φόρο άπαλλαγής άπό τή στρατιωτική
υποχρέωση. Μετά το 1857 έξακολούθησαν νά διεκδικοΰν καί τά τρία
προνόμια πού το ’Οθωμανικό κράτος τούς αμφισβήτησε. Στήν πραγματικότητα,
ή Εκκλησία τούς άναγνώρισε αργότερα άπο το κράτος.
Οί Πρόξενοι δέν σχολιάζουν δυο συντελεστές τής κατανομής των Κρυπτο-
χριστιανών στο έγγραφο I καί στο Χάρτη τής σελίδας 68. Πρώτον, μόνο σέ
μιά περιοχή (12) οί Μουσουλμάνοι πράγματι ξεπερνοΰσαν άριθμητικά τούς
δηλωμένους καί τούς κρυφούς Χριστιανούς, ένώ σέ τρεις άλλες περιοχές (1, 1, 4)
δέν υπήρχαν Μουσουλμάνοι άπο τούς οποίους θά μπορούσαν νά κρυφτούν οί
Χριστιανοί: τότε, βέβαια, είναι δύσκολο νά έξηγήσει κανείς τήν άνάγκη τού
Κρυπτοχριστιανισμοΰ μέ μοναδική βάση τή θρησκεία. Δεύτερον, ό Χάρτης
κατανομής τών Κρυπτοχριστιανών το 1857 στήν πραγματικότητα περιλαμβάνει,
σχετικά πρόσφατα, ορεινά χωριά, οί κάτοικοι τών οποίων προσφέρουν υπηρεσίες
σάν καρβουνιάρηδες ή μεταλλωρύχοι στούς "Ελληνες άρχιμεταλλουργούς
τών ορυχείων άσημιοΰ τής Άργυρούπολης (Gumushane) στή Χαλδία καί
στύψης τής Κολωνείας (Sebinkarahisar ). Αύτοί οί Χριστιανοί πρόσφεραν
υπηρεσία άντί κεφαλικοΰ φόρου. Στή διάρκεια τής ρωσικής εισβολής τού 1829,
τά ορυχεία τής Χαλδίας έκλεισαν αφήνοντας τούς Κουρουμλήδες σέ διοικητικό
κενό, άφοΰ στερήθηκαν τήν καταγραφή είτε ώς Χριστιανοί (διότι άπαλλάσ

σονται φόρου) είτε ώς Μουσουλμάνοι (διότι απαλλάσσονται υπηρεσίας).
’Άλλες ενδείξεις, έπίσης, πιστοποιούν ότι οί Κουρουμλήδες δημιουργήθηκαν
κυρίως άπο διοικητική αβλεψία μετά το κλείσιμο των ορυχείων τής Χαλδίας,
τό 1829.
Το 1866, το Βρετανικό 'Υπουργείο των Εξωτερικών, πού ανησυχούσε περισσότερο
γιά τή ρωσική απειλή έναντίον τής βρετανικής ήπειρωτικής διόδου
στήν Ινδία, στήν οποία ή Τραπεζούντα κατείχε στρατηγική θέση, παρά γιά
τήν τύχη των Κουρουμλήδων, έστειλε εκεί τον William Gifford Palgrave,
τον πιο αξιόλογο πρόξενό της στήν περιοχή, γιά νά αναφέρει τήν έπικρατούσα
κατάσταση. 'Ο Paigrave διατηρούσε πολύ στενούς δεσμούς με το πνευματικό
καί πολιτικό κατεστημένο τής ’Αγγλίας, πού εκτιμούσε τις άπόψεις του.
'Η αναφορά τού Palgrave είναι άπόλυτα καταδικαστική γιά τούς "Ελληνες
τού Πόντου γενικότερα καί γιά τούς Κουρουμλήδες ειδικότερα. Εύκολα άπο-
δεικνύεται ότι μερικά άπο τά γραφόμενά του είναι άνακριβή, αν καί πιο ενδιαφέρουσες
είναι οί έντονα χρωματισμένες άπόψεις του. ’Εξυμνεί το Ίσλάμ καί
τις άρετές τού Τούρκου «εύγενή», άναφέρεται περιφρονητικά στούς Κουρουμλήδες
σάν άποστάτες καί στούς ντόπιους "Ελληνες γιά φυλετικούς λόγους.
Οί απόψεις τού Palgrave ήταν τόσο έντονες, ώστε αξίζει νά εξετάσουμε το
ιστορικό του άναζητώντας μιά εξήγηση. 'Η οίκογένειά του ήταν έβραϊκής
καταγωγής (ό πατέρας του ένας Cohen, όνομα πού χρησιμοποίησε μερικές
φορές) ένώ ό ίδιος μεταστράφηκε μέχρι καί έξι φορές στή διάρκεια τής ζωής
του δίνοντας έξηγήσεις λιγότερο πειστικές απ’ αύτές πού έδωσαν οί Κουρουμλήδες.
’Αγγλικανός στήν ’Οξφόρδη, γίνεται ’Ιησουίτης ιεραπόστολος
στήν ’Ινδία καί πράκτορας τού Ναπολέοντα Γ' στή Συρία. Περνάει σάν Μουσουλμάνος
στή διάρκεια τού περίφημου διετούς ταξιδιού του διαμέσου τής
Κεντρικής ’Αραβίας το 1861-63 καί επιστρέφει στήν ’Εκκλησία τής ’Αγγλίας
πριν τοποθετηθεί στήν Τραπεζούντα, ένώ παίζει μέ το Βουδισμό τού Σιάμ
καί το Σιντοϊσμό τής ’Ιαπωνίας πριν πεθάνει σάν Ρωμαιοκαθολικός στο Μον-
τεβίδεο, το 1888.
'Η Βρετανική Κυβέρνηση αδιαφόρησε γιά τήν τύχη τών Κουρουμλήδων
μετά τήν άναφορά τού Palgrave το 1867, ένώ παράλληλα το ενδιαφέρον της
γιά τήν Τραπεζούντα άτόνησε όταν ή διώρυγα τού Σουέζ προσέφερε άσφαλέ-
στερη δίοδο στήν ’Ινδία, μετά το 1869. ’Έτσι, ή πλήρης αναγνώριση τής θρησκευτικής
πίστης τών τελευταίων Κουρουμλήδων δέν επιτεύχθηκε παρά μέ
γαλλική καί ρωσική, όχι όμως καί βρετανική, πίεση μόνο το 1910. Τότε, τά
πλεονεκτήματα μιας ανοικτής μεταστροφής στο Χριστιανισμό ήταν λιγότερο
φανερά αφού οί Χριστιανοί τώρα είχαν στρατιωτικές υποχρεώσεις, ένώ παράλληλα
υπήρχαν έλπίδες ότι οί Ρώσοι θά καταλάμβαναν τήν Τραπεζούντα, όπως
κι έγινε το 1915.