A rare Justinian half-follis of Pontic provenance

Περίληψη

Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται ένα σπάνιο είκοσανούμμιο (=1/2 φόλλις)
τού Ιουστινιανού Α' πού δωρήθηκε το 1992 στο Νομισματικό Μουσείο
’Αθηνών από τόν κ. Θεόδωρο Χατζησάββα. ’Αρχικά ανήκε στη μικρή συλλογή
αρχαίων νομισμάτων πού ό πατέρας τού δωρητή κατάφερε να φέρει
μαζί του άπό τή Σαμψούντα (Άμισός) τού Πόντου τό 1922.
Ή σπανιότητα τού νομίσματος έγκειται στό γεγονός ότι στον όπισθότυ-
πο ή χρονολογία κοπής δέν δηλώνεται μέ τόν παραδοσιακό τρόπο δηλαδή
μέ τό έτος βασιλείας τού αύτοκράτορα αλλά μέ ίνδικτιώνα καί συγκεκριμένα
μέ τήν ίνδικτιώνα II. Κάτω άπό τό δηλωτικό γράμμα τής αξίας τού
νομίσματος ή ένδειξη τού νομισματοκοπείου σημειώνεται μέ τό ελληνικό
γράμμα Π.
"Ενα παρόμοιο νόμισμα βρίσκεται στή συλλογή τού Dumbarton Oaks
Collection. Στήν περίπτωση αυτή ή ένδειξη τού νομισματοκοπείου δηλώνεται
μέ τό γράμμα Ρ. Οί έμπροσθότυποι καί τών δύο παραδειγμάτων προέρχονται
άπό τήν ίδια σφραγίδα, γεγονός πού άποδεικνύει τόν κοινό τόπο
παραγωγής τους. Ποιος όμως είναι αυτός;
Προς τό παρόν τό δύσκολο αυτό ερώτημα μόνο υποθετικά μπορεί νά
άπαντηθει. "Αλλωστε τό γράμμα Ρ ώς ένδειξη νομισματοκοπείου εμφανίζεται
καί σέ κάποιες άλλες άσυνήθιστες κοπές τού 26ου έτους βασιλείας τού
’Ιουστινιανού Α' (=1.4.552-1.4.553). Ό εντοπισμός τού υπεύθυνου νομισματοκοπείου
καί στήν περίπτωση αύτή άποτέλεσε δύσκολο αίνιγμα.
Ό Hahn μέ βάση τή δυτική προέλευση τών περισσοτέρων γνωστών νομισμάτων
πού φέρουν ώς ένδειξη τού νομισματοκοπείου τό Ρ προτείνει,
σωστά κατά τή γνώμη μας, ότι αυτά παρόλο πού κόπηκαν στήν άνατολή,
στήν Κωνσταντινούπολη ή στή Νικομήδεια, έστάλησαν στή Δύση, οπού βρισκόταν
βυζαντινός στρατός.
Είκονογραφικές καί στυλιστικές παρατηρήσεις ενισχύουν τήν άποψη ότι
όλα τα νομίσματα μέ τό δηλωτικό γράμμα Ρ είναι έκδόσεις τού νομισματοκοπείου
τής πρωτεύουσας.
Ή απροσδόκητη υιοθέτηση χρονολόγησης σέ ίνδικτιώνα θά πρέπει νά
όφείλεται σέ έσκεμμένη μεθόδευση εκ μέρους τών υπεύθυνων τού μητροπο-
λιτικοΰ νομισματοκοπείου έτσι ώστε οί κοπές μέ αύτή τή χρονολογική
ένδειξη νά διαφοροποιούνται άπό τις κανονικές. Πιθανότατα προορίζονταν
για περιστασιακή αποστολή σέ απομακρυσμένες περιοχές. Συνοπτικά προ-
τείνονται τά ακόλουθα.
Τό παράδειγμα άπό τό Dumbarton Oaks πιθανόν άντιπροσωπεύει σπά

νιες δοκιμαστικές κοπές, πού στάλθηκαν από τήν πρωτεύουσα στήν Ιταλία
μέ αφορμή τήν ύπογραφή τής Pragmatica Sanctio. Ή ρύθμιση αύτή ύπογρά-
φηκε στις 13 Αύγούστου 554 χρονολογία ή όποια έμπεριέχεται στήν ίνδι-
κτιώνα II (=1.9.553-1.9.554). Στο σημείο αύτό θά πρέπει να τονιστεί ότι ή
ανεξήγητη απουσία τού μικρού σταυρού δεξιά στό πεδίο τής πρόσθιας
όψης ή όποια έχει έπισημανθεΐ στα δύο σπάνια νομίσματα, παρατηρειται
άνελλιπώς στούς φόλλεις καί στούς μισούς φόλλεις πού κόπηκαν στή Ρώμη
μετά τό 554.
Τό γράμμα Ρ ώς ένδειξη νομισματοκοπείου δέν εξηγείται εύκολα. Μπορεί
νά άποτελει, όπως έχουν προτείνει ό Grierson καί Hahn, τό αρχικό τής
λέξης Πόλις γραμμένο μέ λατινικά στοιχεία, αφού οί σχετικές κοπές προορίζονταν
για τήν Δύση. Τό γεγονός όμως ότι οί κοπές προέρχονται από
τήν Κωνσταντινούπολη, όπου ή ενασχόληση χαρακτών μέ έλληνική παιδεία
δέν μπορεί νά αποκλειστεί, δημιουργεί εύλογα ερωτηματικά άν τό γράμμα
Ρ θά μπορούσε νά αποτελεί τό άρχικό τής λέξης Ρώμης γραμμένο στά ελληνικά.
Τό Π θά πρέπει νά θεωρηθεί τό άρχικό γράμμα τής ελληνικής λέξης Πόλις.
Έτσι τουλάχιστον έχει ερμηνευτεί ή παρουσία του σέ μιά σειρά σπάνιων
καί προβληματικών πεντανούμμιων τής προηγούμενης βασιλείας τού
Ιουστίνου Α'. Συνεπώς τό παράδειγμα τού Νομισματικού Μουσείου ’Αθηνών
ίσως νά άποτελει δοκιμαστική κοπή τού νομισματοκοπείου τής
Κωνσταντινούπολης ή οποία όμως προορίζετο γιά μιά περιοχή περισσότερο
εξοικειωμένη μέ τήν έλληνική γραφή. Μέσα στό πλαίσιο πού διαμορφώνει
αύτή ή λύση ό εντοπισμός μιας τέτοιας περιοχής είναι μάλλον δύσκολος.
Τά εκατό νομίσματα τού πατέρα Χατζησάββα συγκεντρώθηκαν μεταξύ
τής περιοχής Τραπεζούντος καί Άμισοΰ. Ή ύπαρξη αρχαίων νομισμάτων
τής Σινώπης καί άλλων πόλεων τής περιοχής επιβεβαιώνουν ακόμη περισσότερο
τήν ποντιακή προέλευση τής συλλογής. Μέ βάση τήν προέλευση τού
νομίσματος καί σέ συνδυασμό μέ τήν εναλλακτική λύση πού προτάθηκε παραπάνω,
ότι τό γράμμα Ρ θά μπορούσε νά άποτελει τό άρχικό τής λέξης
Ρώμης γραμμένο στά ελληνικά, έπιχειρειται καί μιά δευτερογενής ερμηνεία.
Θά μπορούσε τό Π νά είναι τό άρχικό γράμμα μιας σημαντικής πόλης στις
ακτές τής Νοτιοανατολικής Μαύρης Θάλασσας;
Τά ιστορικά γεγονότα τής περιόδου φέρουν στό μυαλό τήν Πέτρα, στά
σύνορα μέ τή Λαζική. Είναι γνωστό ότι ή παράκτια αύτή πόλη εξελίχθηκε
κατά τή διάρκεια τού 6ου αί. σέ ένα σημαντικό όχυρωμένο λιμάνι καί γραπτές
πηγές άναφέρουν ότι στά χρόνια τού ’Ιουστινιανού άναπτύχθηκε εκεί
μονοπωλιακό εμπόριο. Έπί πλέον ή βυζαντινή ανακατάληψη τής Πέτρας
άπό τούς Πέρσες συμπίπτει μέ αύτήν τής Ρώμης (552/3). Τό γεγονός φαίνεται
νά έντυπωσίασε τήν κοινή γνώμη καί σχολιάζεται χαρακτηριστικά άπό
τόν Προκόπιο.

Μέ τήν ύπάρχουσα μαρτυρία, ό ρόλος τού νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας
στην έκδοση καί στην κυκλοφορία εξαιρετικά σπάνιων εκδόσεων
μόνο υποθετικά μπορεί, να άνασυσταθει. Ή ίχνηλάτηση τέτοιων προβλημάτων
αποτελεί ανοικτό βιβλίο πού περιμένει νά καταγράψει στίς σελίδες του
τήν αναλυτική δημοσίευση νομισματικού υλικού άπό τις παραμεθόριες καί
πέρα άπό αυτές επαρχίες τής αυτοκρατορίας.