Die Aufnahme des Alexandros Mavrokordatos ex Aporriton in die Academia Naturae Curiosorum (1689): Die Quellen aus dem Archiv der Leopoldina

Abstract

Η εισδοχή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου του εξ Απορρήτων στην Academia Leopoldina Naturae Curiosorum (1689): Οι πηγές από το αρχείο της Leopoldina

Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται τη διαδικασία εισδοχής του γνωστού Φαναριώτη ιατρού και δραγομάνου της Υψηλής Πύλης Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ Απορρήτων (1641-1709) στην Academia Leopoldina Naturae Curiosorum (τη γνωστή απλώς και ως Leopoldina), την αρχαιότερη Ακαδημία στον γερμανικό χώρο από το 1652, η οποία από το 1687 είχε τεθεί υπό την προστασία του αυτοκράτορα των Αψβούργων Λεοπόλδου Α΄  και η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα με έδρα την Halle an der Saale ως Εθνική Ακαδημία της Γερμανίας. Εκεί διασώζεται αρχειακό υλικό στον φάκελο εισδοχής του Μαυροκορδάτου ως μέλους της, γεγονός το οποίο δεν είναι τελείως άγνωστο στη διεθνή έρευνα. Εν τούτοις, το υλικό αυτό, το οποίο εκδίδεται εδώ στην πληρότητά του, απουσιάζει παντελώς από την ελληνική βιβλιογραφία για τον Μαυροκορδάτο, αν και υπάρχουν κάποιες σύντομες αναφορές στην ανωτέρω εισδοχή του.

Πιο συγκεκριμένα, ο Μαυροκορδάτος είχε γίνει δεκτός στη Leopoldina ως νέο μέλος της την 1η Δεκεμβρίου 1689, με αριθμό μέλους 166 και με την επωνυμία «Alexander magnus». Κάτι τέτοιο συνηθιζόταν για όλα τα μέλη της Ακαδημίας, οι δε επωνυμίες αυτές είχαν κυρίως αρχαιοελληνική προέλευση. Η πρόταση για την εισδοχή του Μαυροκορδάτου είχε γίνει από τον Βιεννέζο αυλικό ιατρό και αυτοκρατορικό σύμβουλο Franz von Stockhamer, ενώ η εισδοχή του είχε επικυρωθεί από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο Α΄.  Στον ανωτέρω φάκελο διασώζονται σήμερα τρία έγγραφα: αρχικά, στα λατινικά, μία επιστολή του Μαυροκορδάτου προς τον πρόεδρο της Ακαδημίας, με την οποία αποδέχεται τη θετική απόφαση της Ακαδημίας στην αίτησή του, και ένα βιογραφικό σημείωμά του, τα οποία έχουν πάντως διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα. Και τα δύο χρονολογούνται στον Σεπτέμβριο του 1689. Το τρίτο έγγραφο, στα γερμανικά, αποτελεί μεταγενέστερο σημείωμα, πιθανώς από το 1721, αναφέρεται δε στα επιτεύγματα του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, αλλά κυρίως σε αυτά του γιου του Νικολάου. Στον ανωτέρω φάκελο υπάρχει επίσης μια ασπρόμαυρη φωτογραφία νεώτερης προέλευσης με ένα πορτρέτο του Μαυροκορδάτου, χωρίς όμως περαιτέρω πληροφορίες και διευκρινίσεις.

Η εισδοχή του Μαυροκορδάτου στη Leopoldina εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο του «Μεγάλου Τουρκικού Πολέμου» (1683-1699) μετά την αποτυχημένη για τους Οθωμανούς δεύτερη πολιορκία της Βιέννης το 1683. Επρόκειτο για τη διπλωματική αποστολή που είχε αναλάβει –μαζί με τον αρχηγό των γενιτσάρων Ζουλφικάρ Αγά– μεταξύ 1688 και 1692, διερευνώντας τις δυνατότητες κάποιας ειρηνευτικής συνθήκης. Η οθωμανική αποστολή είχε διαμείνει κυρίως στη Βιέννη και στην ευρύτερη περιοχή της, ενώ ο Μαυροκορδάτος ως ΄Ελληνας και χριστιανός είχε τύχει κάπως καλύτερης μεταχείρισης από τους Αψβούργους με περισσότερες δυνατότητες επαφών, ιδίως λόγω των επιστημονικών του ενδιαφερόντων. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η εισδοχή του στη Leopoldina. Η απόφαση αυτή είχε πιθανώς πολιτικά κίνητρα, αλλά γεγονός είναι ότι ο Μαυροκορδάτος είχε ήδη σημαντική φήμη διεθνώς ως ιατρός και σχετικές επιστημονικές επαφές (π.χ. με τον αυλικό ιατρό Georg Wolfgang Wedel στην Ιένα). Την επιστημονική πλευρά της προσωπικότητάς του τονίζει ο Μαυροκορδάτος στο πρώτο έγγραφο, ενώ στο δεύτερο αναφέρεται επίσης στις πολιτικές του δράσεις και στα διάφορα προβλήματά του με την οθωμανική διοίκηση. Το δε διασωζόμενο πορτρέτο του, στο οποίο παρουσιάζεται με τη μορφή ενός Δυτικοευρωπαίου φυσιοδίφη της εποχής, είχε φιλοτεχνηθεί πιθανότατα στο πλαίσιο της εισδοχής του στη Leopoldina. Το πρωτότυπο της φωτογραφίας προέρχεται από μία ελαιογραφία που σωζόταν σε ένα ιστορικό νοσοκομείο του Würzburg μέχρι τον Β΄  Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το ερώτημα είναι κατά πόσον το ανωτέρω γεγονός της εισδοχής του ήταν γνωστό στα μέλη της οικογενείας του ή στον στενό φιλικό του κύκλο, δοθείσης της υπάρχουσας γενικότερης σιωπής σχετικά, τόσο όσο ζούσε ο Μαυροκορδάτος όσο και μετά τον θάνατό του. Είναι απίθανο να μην το γνώριζαν ο λόγιος γιος του Νικόλαος ή ο εγγονός του Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος, ο οποίος στα 1742 συνέταξε έναν γενεαλογικό κατάλογο της οικογένειας των Μαυροκορδάτων. Ο δε ιατρός Δημήτριος Προκοπίου, ο οποίος με εντολή του Νικολάου Μαυροκορδάτου είχε συντάξει τον Ιούλιο του 1721 έναν κατάλογο των Ελλήνων λογίων του 17ου αιώνα μέχρι την εποχή του για την Bibliotheca Graeca του Johannes Fabricius, δεν αναφέρει τίποτε σχετικό στο εκτενές λήμμα του για τον Αλέξανδρο. Πιθανώς η αποσιώπηση αυτή να οφειλόταν στους φόβους για
τυχόν αρνητικές πολιτικές ή άλλες επιπτώσεις από μια δημοσιοποίηση του γεγονότος αυτού, τόσο από την πλευρά των Οθωμανών όσο και από άλλες ανταγωνιστικές οικογένειες Φαναριωτών. Σε κάθε περίπτωση, η εισδοχή αυτή είχε γίνει γνωστή από δημοσιεύσεις της ίδιας της Ακαδημίας ήδη από τη δεκαετία του 1690, ενώ την αναφέρουν και οι ιστορικοί της εν λόγω Ακαδημίας κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Αναφορικά δε με τον ελληνικό χώρο, το γεγονός αυτό αργότερα αποσιωπάται, διότι προφανώς αγνοείται πλήρως, ακόμη δε και από απογόνους της οικογένειας των Μαυροκορδάτων, όπως από τον Γεώργιο Αλ. Μαυροκορδάτο, ο οποίος συνέταξε μια βιογραφία του επιφανούς προγόνου του δημοσιευμένη το 1879. Σε τελική ανάλυση, πάντως, σημαντικό είναι ότι ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος υπήρξε ο πρώτος Έλληνας που έγινε μέλος
σε μια Ακαδημία της Δυτικής Ευρώπης, του νέου αυτού και εξέχοντος επιστημονικού θεσμού, ο οποίος είχε αναπτυχθεί και εδραιωθεί εκεί από την αρχή των Νέων Χρόνων.