Η Γεωπεριβαλλοντική διάσταση της Ελληνικής Μυθολογίας

PDF (English)
Δημοσιευμένα: Ιαν 1, 2002
DOI: https://doi.org/10.12681/bgsg.17334
ΗΛΙΑΣ Δ. ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ
Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωλογίας
Περίληψη

OL αυτόχθονες πολιτισμοί, όπως ο αρχαιοελληνικός, συνδέονται άμεσα με το γεωλογικό δυναμικό και το φυσικογεωγραφικό περιβάλλον του ευρύτερου χώρου στον οποίο έχουν αναπτυχθεί, και κυρίως με την εξέλιξη του μετά την τελευταία παγετώδη περίοδο (18.000 ΒΡ) (Before Present, πριν από σήμερα = π.α.σ.). Στο γεωλογικό δυναμικό υπάγονται τα ηφαίστεια, οι σεισμοί, ο ορυκτός πλούτος και το υπόγειο νερό. Στο φυσικογεωγραφικό δυναμικό ενός τόπου εντάσσονται κυρίως το έδαφος, το κλίμα, το ανάγλυφο και η κατανομή ξηράς και θάλασσας. Ο τρίτος παράγοντας είναι το ανθρώπινο δυναμικό και κυρίως η θρησκεία, οι γνώσεις και το πολιτικό σύστημα. Ο ευρύτερος ελλαδικός χώρος, εκεί δηλαδή που αναπτύχθηκε ο προϊστορικός και ιστορικός αρχαιοελληνικός πολιτισμός (Ελλαδικός χώρος, Αιγαίο και παράλια Μικράς Ασίας), από γεωτεκτονική άποψη αποτελείτο Ελληνικό Τόξο και χαρακτηρίζεται από έντονη τεκτονική, σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα. Ένας από τους βασικότερους παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του Ελληνικού πολιτισμού, είναι το κλίμα και οι μεταβολές του, ιδιαίτερα τα τελευταία 18.000 χρόνια και κυρίως οι επιπτώσεις των μεταβολών αυτών στη διαμόρφωση των ακτογραμμών και γενικά των παράκτιων περιοχών. Το κλίμα είναι γνωστό ότι μεταβάλλεται περιοδικά και ότι τα κυριότερα αίτια αυτής της περιοδικότητας είναι αστρονομικά (θεωρία Milankowitch). Έτσι, κατά το Τεταρτογενές, έχουν παρατηρηθεί διαδοχικές παγετώδεις και μεσοπαγετώδεις περίοδοι, λόγω αυξομείωσης της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχεται η Γη. Η τελευταία παγετώδης περίοδος τελειώνει πριν από 18.000 έτη περίπου, επειδή, για τους ίδιους αστρονομικούς λόγους, η μέση θερμοκρασία της Γης άρχισε σχεδόν απότομα να αυξάνεται. Εξαιτίας αυτής της αύξησης, τεράστιες μάζες παγετώνων που είχαν συσσωρευτεί στις ηπείρους άρχισαν να τήκονται, με αποτέλεσμα την απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων υδάτων, που μέχρι τότε ήταν δεσμευμένο στους παγετώνες, με επακόλουθο την βαθμιαία άνοδο της στάθμης της παγκόσμιας θάλασσας, που γύρω στο 18.000 ΒΡ βρισκόταν περί τα 125 μέτρα χαμηλότερα από σήμερα. Η άνοδος αυτή προκάλεσε βαθμιαία την κατάκλυση πολλών περιοχών που σήμερα αποτελούν τον πυθμένα του Αιγαίου μέχρι ένα βάθος γύρω στα 125 μέτρα, και αυτό συνέβη μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια, ήτοι μεταξύ του 18.000 και του 6.000 χρόνια πριν από σήμερα περίπου. Ο προϊστορικός άνθρωπος λοιπόν, που κατοικούσε στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, ενώ μέχρι πριν 18.000 χρόνιαζούσε για δεκάδες χιλιάδες χρόνια σ' ένα γεωπεριβάλλον δυσμενές μεν, αλλά σχετικά σταθερό, μετά το 18.000 ΒΡ, εξαιτίας της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας της Γης, γίνεται μάρτυρας κοσμογονικών μεταβολών, ιδιαίτερα όσον αφορά την μεταβολή του παράκτιου τοπίου, αφού χρόνο με το χρόνο κατακλύζονταν, αργά μεν, αλλά σταθερά οι παράκτιες περιοχές, με μεγάλες σχετικά μέσες ταχύτητες, αφού κάτω από ορισμένες συνθήκες πρέπει να ξεπερνούσαν τα 5 εκατοστόμετρα το χρόνο. Εάν μαζί μ' αυτές τις μεταβολές των ακτογραμμών λάβουμε υπόψη και τη σεισμικότητα, την ηφαιστειότητα και τα σύνδρομα φαινόμενα (παλιρροιακά κύματα, απότομες καταβυθίσεις ή ανυψώσεις παράκτιων περιοχών λόγω σεισμών, κατολισθήσεις, καταπτώσεις βράχων κ.α.) το φυσικογεωγραφικό σκηνικό, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια ορισμένων περιόδων, πρέπει να ήταν εφιαλτικό. Την περίοδο αυτή, πρέπει να δημιουργήθηκε η Τρίτη γενιά των θεών που προέρχεται από το ζευγάρωμα της Γαίας, της Μεγάλης Μάνας των πάντων, και του Ουρανού: οι Τιτάνες, οι Εκατόγχειρες, οι Κύκλωπες και οι Γίγαντες, πρέπει να αντιπροσωπεύουν της καταστροφικές δυνάμεις της φύσης, αυτές που τον τρομοκρατούν και του παίρνουν τη Γη κάτω από τα πόδια του. Τι άλλο μπορεί να αντιπροσωπεύουν οι Γίγαντες παρά ηφαίστεια όταν, σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, "... έπνεαν πυρ από το στόμα τους...", "...έκραζαν αγριότατα...", "... ακόντιζαν δε στους ουρανούς πέτρες και δέντρα αναμμένα..."; Ο παλαιολιθικός άνθρωπος όμως, έχει ανάγκη να δημιουργήσει κι άλλους θεούς που θα τον προστατεύσουν από τις φυσικές καταστροφές. Έτσι, δημιουργεί την τέταρτη γενιά θεών από το ζευγάρωμα ενός Τιτάνα, του Κρόνου, και μιας Τιτανίδας, της Ρέας. Σ' αυτήν τη γενιά ανήκουν ορισμένοι από τους μεγάλους θεούς και συγκεκριμένα οι 6 πρώτοι, όπως η Δήμητρα, η Εστία, η Ήρα, ο Άδης, ο Ποσειδών και ο Ζευς. Εξάλλου, το ευνοϊκό του κλίματος, εξασφαλίζει στον προϊστορικό άνθρωπο τα βασικά είδη διατροφής του, είτε είναι τροφοσυλλέκτης είτε τροφοπαραγωγός, και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, κάτι που σημαίνει ότι του αφήνει ελεύθερο χρόνο που του επιτρέπει να κινείται συνεχώς έξω στον ελεύθερο χώρο και του επιτρέπει να συναναστρέφεται άλλους ανθρώπους, που κι αυτοί έχουν ελεύθερο χρόνο. Για να μπορέσει να σταθεί στη μικρή του κοινωνία όμως πρέπει να μάθει να συζητάει, να επιχειρηματολογεί, να αντικρούει, να συμφωνεί ή να διαφωνεί με τον συνομιλητή του. Όλα αυτά τα στοιχεία όμως αποτελούν ουσιαστικά τα βασικά στοιχεία της Δημοκρατίας, του πολιτεύματος του λόγου και του αντίλογου. Εμείς λοιπόν πιστεύουμε ότι οι φυσικογεωγραφικές και γεωλογικές μεταβολές κατά την μυθολογική και γενικά την προϊστορική εποχή έχουν καθορίσει άμεσα ή έμμεσα όλα τα επιμέρους στοιχεία, αλλά κι αυτή την ίδια την εξέλιξη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού

Λεπτομέρειες άρθρου
  • Ενότητα
  • Εναρκτήριες Ομιλίες
Creative Commons License

Αυτή η εργασία είναι αδειοδοτημένη υπό το CC Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση 4.0.

Οι συγγραφείς θα πρέπει να είναι σύμφωνοι με τα παρακάτω: Οι συγγραφείς των άρθρων που δημοσιεύονται στο περιοδικό διατηρούν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επί των άρθρων τους, δίνοντας στο περιοδικό το δικαίωμα της πρώτης δημοσίευσης. Άρθρα που δημοσιεύονται στο περιοδικό διατίθενται με άδεια Creative Commons 4.0 Non Commercial και σύμφωνα με την οποία μπορούν να χρησιμοποιούνται ελεύθερα, με αναφορά στο/στη συγγραφέα και στην πρώτη δημοσίευση για μη κερδοσκοπικούς σκοπούς. Οι συγγραφείς μπορούν να: Μοιραστούν — αντιγράψουν και αναδιανέμουν το υλικό με κάθε μέσο και τρόπο, Προσαρμόσουν — αναμείξουν, τροποποιήσουν και δημιουργήσουν πάνω στο υλικό.

Λήψεις
Τα δεδομένα λήψης δεν είναι ακόμη διαθέσιμα.
Αναφορές
ALLEN Η., 1990: A postglacial record from the Kopais basin, Greece.- In; Man's Role in the Shaping of the Eastern Mediterranean Landscape, Ed. Bottema, G. Entjes-Nieborg and W. Van Zeist. Balkema, Rotterdam.
BERGER Α., 1988: Milankowitch theory and climate.- Review of Geophysics, 26(4), pp. 624-657.
CHRISTARAS Β., MARIOLAKOS I., FOUNTOULIS I., ATHANASIAS S. & DIMITRIOU Α., 1997: Geotechnical input for the protection of some Macedonian tombs in Northern Greece. In Proceed, of IV th Intern. Symposium on the conservation of monuments in the Mediterranean basin, (Rhodes, 6-11 May, 1997), ν.Ι,ρρ. 125-132.
CURTIUS E., 1892: Die Deichbauten der Minyer.- Sitzungsbericht der Berliner Akademie der Wissensch., Philosophisch-Historische Klasse, V. 55, pp. 1181-1193.
ΓΡΑΜΜΕΝΟΣ Α., 1997: Νεολιθική Μακεδονία.- Υπουργείο Πολιτισμού TATI, 283 σελ., Αθήνα.
DAWSON A.G., 1992: Ice Age Earth: Late Quaternary Geology and Climate.- Routledge, 293 p, London.
DUFF D., 1993: Holme's principles of physical Geology - Chapman & Hall, 791 p.
ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ, 1997: Βιβλιοθήκης Ιστορικής, Βίβλος Πέμπτη.- Οι Έλληνες, Κάκτος, Τ. 405, Αθήνα.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ Δ., 1993: Νεολιθικός Πολιτισμός.- Μορφ. Ιορ. Εθν. Τραπέζης, 193 σελ.
FAIRBRIDGE R.W., 1983: Isostasy and Eustasy.- In D.E. Smith and A.G.Dawson (eds): Shorelines and Isostasy, pp. 3-28, Academic Press, London.
GREENBERG GARY, 1996: To Μυστήριο του Μωύσή. Ο μύθος της Βίβλου.- Εκδόσεις Ενάλιος (Μετάφρ. Δ. Μήλα), σελ. 543, Αθήνα 1999 (The Moses Mystery / The Bible Myth.- Citadel Press Book/Carol Publishing Group, 1996).
GUIOT J., PONS Α., BEAULIEU L. & REILLE M., 1989: A 140.000 year continental climate reconstruction from two European pollen records.- Nature, 338, pp. 309-13.
JACOBSEN T, 1976: 17.000 Years of Greek Prehistory.- Scientific American, 234 (1976).
JINSUN JL, NICOLE PETIT-MAIRE & ZHONGWEI YAN., 1993: The last 1000 Years climatic change in arid Asia and Africa.- Global and Planetary Change, 7, pp. 203-210.
IMBRIE J. & IMBRIE K.P, 1979: Ice Ages: solving the mystery.- Macmillan, 229 p., London.
IS AR A. S. & BRUINS H.J., 1983: Special climatological conditions in the desserts of Sinai and the Negev during the latest Pleistocene.- Paleo 3, Elsevier Science Publishers, 43, pp. 63-72, Amsterdam.
KAKRIDIS J., 1986: Greek Mythology. - Ekdotiki Athinon, v. 4 (in greek).
KENNEY I., 1935: The ancient drainage of the Kopais.- Annals of Archeology and Anthropology, University of Liverpool, v. 22, pp. 63-72.
KNAUSS J., 1984: Die Wasserbauten der Minyer in der Kopais - Die aelteste Flussregulierung Europas (Kopais 1).- Wasserbau und Wasserwirtschaft, Nr. 50. Technische Universitaet Muenchen.
KNAUSS J., 1987: Die Melioration des Kopaisbeckens durch die Minyer im 2 Jt. v. Chr. - Wasserbau und Siedlungsbedingungen im Altertum (Kopais 2). - Wasserbau und Wasserwirtschaft, Nr. 57. Technische Universitaet Muenchen.
KNAUSS J., 1996: Argolische Studien: Alte Strassen - Alte Wasserbauten.- Wasserbau und Wasserwirtschaft, - Nr. 77, Technische Universitaet Muenchen.
ΚΟΪΔΑΚΗ Κ, (Μητροπολίτου Κίτρους), 1939: Γεωλογία και Αγία Γραφή.- Έκδοση εφημερίδος «Μακεδόνικος Αγων», Κατερίνη.
KOKKOROS Ρ êâé KANELLIS Α., 1960: Découverte d' un crane d' homme paléolithique dans la péninsule Chalcidique.- L' Anthropologie, 64.
KOMMHTA ΣΤΕΦΑΝΟΥ, 1827: Ελληνική Μυθολογία.- Έκδοση ΕΚΑΤΗ (Επανεκτύπωση), 594 σελ., Αθήνα 1996.
KRAFT J.C. et al., 1977: Palaeogeographic reconstructions of coastal Aegean archaeological sites.- Science, 195, pp. 941-7.
KRAFT J. C. et al., 1985: Geological studies of coastal change applied to archaeological settings.- In: Archaeological Geology, Ed. G RAPP and J.A.GIFFORD, Yale University Press.
KRAFT, J. C, RAPP, G, SZEMLER, G.J., TZIAVOS, C, and KÄSE, E.W., 1987: The Pass at Thermopylae, Greece: Jour, of Field Archaeology, v. 14, pp. 181-198.
LEHMANN H., 1937: Landeskunde der Ebene von Argos und ihrer Randgebiete (Argolis I).- Deutsches Archaeol. Inst., Athen.
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., 1975: Σκέψεις και απόψεις προβλημάτων της γεωλογικής και τεκτονικής δομής της Πελοποννήσου -Ann. Geol. Pays Hellen., XXVII, pp.215-313.
MARIOLAKOS I. & STIROS S., 1987: Quaternary deformation of the Isthmus and Gulf of Corinthos (Greece) - Geology, 15: pp. 225-8
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., ΛΕΚΚΑΣ Σ., ΔΑΝΑΜΟΣ Γ., ΛΟΓΟΣ Ε. & ΦΟΥΝΤΟ ΥΛΗΣ L, 1991: Γεωλογικές, Νεοτεκτονικές και Γεωτεχνικές συνθήκες στον αρχαιολογικό χώρο του Μυστρά (Ν. Πελοπόννησος) - Γ Συνέδριο Γεωλογία και Περιβάλλον, Πάτρα, (υπό εκτύπωση).
MARIOLAKOS I., LOGOS Ε., LOZIOS S. & NASOPOULOU S., 1991: Technicogeological observations in the ancient Delphi area (Greece) - In "Natural hazards and engineering geology. Prevention and control of landslides and other mass movements". Eds.: Almeida - Texeira M.E., Fantechi R., Oliveira R., Gomes Coelho Α., Commiss, of the Europ. Commun., pp.273-283.
MARIOLAKOS I., FOUNTOULIS I. & KRANIS H., 1997: Introduction to the Geology of Sterea Hellas, Hellenic Territory: Current geodynamic regime, Neoteconics of Corinthiakos Gulf, Delphi, Minyan Ancient Flood Prevention works. In: Boat and field trip guide of the Th International Symposium Engineering Geology and the Environment I AEG (Editors: I. Mariolakos and Fountoulis, Geology and Tectonics, P. Marinos, G. Tsiambaos and M. Kakavas: Engineering Geology and Geotechnical Engineering, Hydrogeology), 60 p.
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., ΛΕΚΚΑΣ Σ., ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ Α., ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι. & ΔΑΝΑΜΟΣ Γ., 1998: Γεωλογικές, νεοτεκτονικές και γεωτεχνικές συνθήκες στον αρχαιολογικό χώρο του κάστρου Παλαιόχωρας Κυθήρων - Πρακτικά 8"ν Συνεδρίου της Ελλ. Γεωλ. Ετ., Μαϊος 1998, Πάτρα, Δελτ. Ελλ. Γεωλ. Ετ., ΧΧΧΙΙ/4, σελ. 121-129.
MARIOLAKOS Ι., 1998: The geomythological geotope of Lerni Springs (Argolis, Greece) - Geologica Balcanica, 28, 3-4, pp.101-108.
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., 1999: Συμβολή των γεωτόπων στην ιστορία και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Τριήμερο για τη Διατήρηση της Γεωλογικής-Γεωμορφολογικής Κληρονομιάς, Σύρος, 12-14 Ιουλίου 1996, ΙΓΜΕ, σελ. 45-59.
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., 1999: Το Νερό, ο Ανθρωπος και ο Ελληνικός Πολιτισμός - Πρακτικά Συμποσίου «Το Αθάνατο Νερό», 18-21 Νοεμβρίου 1999, Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα (υπό εκτύπωση).
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., ΧΡΗΣΤΑΡΑΣ Β., ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι, ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α., ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ Σ., ΛΕΜΟΝΗ Ε. & ΧΑΤΖΗΑΓΓΕΛΗ Μ., 1999: Προτεινόμενες διαδικασίες αποστράγγισης των Μακεδόνικων Τάφων στα Λευκάδια Ν. Ημαθίας, 5" Υδρογεωλογικό Συνέδριο Ελληνικής Επιτροπής Υδρογεωλογίας της Ελλην. Γεωλ. Ετ., Λευκωσία (υπό εκτύπωση).
ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η. & ΘΕΟΧΑΡΗΣ Δ., 2001: Μετατοπίσεις των ακτογραμμών στο Σαρωνικό κατά τα τελευταία 18.000 χρόνια και η Κυχρεία Παλαιολίμνη, Πρακτικά 9ου Συνεδρίου της Ελλ. Γεωλ. Ετ., Σεπτέμβριος 2001, Αθήνα, Δελτ. Ελλ. Γεωλ. Ετ., XXXIV/1, σελ. 405-413.
ΜΑΡΙΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Η, 1938: Το κλίμα της Ελλάδος, 370 σ., Αθήνα
MARTINSON D., PISIAS N.G., HAYS J.D., IMBRIE J., MOORE T.C., SHACKLETON H.J. & JR., 1987: Age dating and the orbital theory of the Ice Ages: development of a high-resolution 0-300.000-year chronostratigraphy.- Quaternary Research, 27, pp. 1-29.
MILANKOWITCH M., 1941 : Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf dem Eiszeitenproblem.- Royal Serbian Sciences, Spec. Pubi. 132, Section of Mathematical and Natural Sciences, v. 33, 633 p., Belgrade.
MILOJCIC V., BOESSNECK J., JUNG D. & SCHNEIDER H, 1965: Palaeolithikum urn Larissa in Thessalien.- B.A.M., I., Bonn.
MINOY - ΜΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Δ., 2000: Η Ανάδυση ενός Πολιτισμού μέσα από ένα Ηφαίστειο. - Γεωτουριστικά - Γεωπολιτιστικά Μονοπάτια και Γεωμυθότοποι, ΓΕΩΤΕΕ, Αθήνα, 1-4 Ιουνίου 2000 (υπό εκτύπωση).
MOERNER Ν.- Α., 1971: Eustatic changes during the last 20.000 years and a method of separating the isostatic and eustatic factors in an uplifted area.- Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 19, pp. 63-65.
MOERNER Ν.- Α., 1976: Eustasy and geoid.- Journal of Geology, 88, pp. 123-151.
MOERNER N.A., 1976: Eustasy and geoid changes.- Journal of Geology, 84, pp. 123-152.
NEEV D., & EMERY K.O., 1995: The Destruction of Sodom, Gomorrah and Jericho. Geological, Climatological and Archaeological Background.- Oxford University Press, 175 p., N. York.
OTA Y., 1987: Sea-level changes during the Holocene: the Northwest Pacific- In R.Y.N. Devoy (Eds): Sea Surface Studies -A Global View, pp. 348-374, Room Helm. Ltd, London.
PAEPE R., 1986: Landscape changes in Greece as a result of changing climate during the Quaternary.- In: Desertification in Europe, Eds.: R. FAÎTECHI and N. MARGARIS, D. Riedl Pub. Co.
PAEPE R., HATZIOTIS M.E., THOREZ J., OVERLOOP v. E. & DEMAREE G.,1982: Climatic indexes on the basis of sedimentation parameters in geological and archaeological sections.-Palaeoclimatic Research and Models, Eds.: A. GHAZI, EEC, pp. 129-138.
PAEPE R. and MARIOLAKOS L, 1984: Paleoclimatic reconstruction in Belgium and in Greece based on Quaternary lithostratigraphic sequences.- Proc. E.C. Climatology Programe Symposium, Sophia Antipolis, France, 2-5 October 1984.
PAEPE R., & OVERLOOP v.E., 1989: River and soils cyclicities interfering with sea level changes.- In: Greenhouse Effect, Sea Level and Drought, Eds.: R. PAEPE, et al., NATO ASI Series, Series C, V. 325, pp. 253-280.
ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΒΡΥΩΝΗ Κ., 1990: Γεωμορφολογική μελέτη της περιοχής Κωπαϊδας, Διόακτορική Διατριβή, Γεωλογικό Τμήμα Παν/μίαν Αθηνών, 140 σελ., Αθήνα.
PHILIPPSON Α., 1892: Der Peloponnes.- Berlin.
PIRAZZOLI P.A., 1986: The early byzantine tectonic paroxysm. - Ζ. Geomorph. Ν.E, Suppl., 62, pp.31-49, Berlin.
PIRAZZOLI P.A., 1987: Sea-level changes in the Mediterranean.- In M.YTOOLEY and I. SHENNAN (eds). Sea Level Changes, pp. 152-181, Basil Blackwell, Oxford.
POPE K. & VAN ANDEL, Tj. H., 1984: Late Quaternary alluviation's and soil formation in the southern Argolid: its history, causes and archaeological implications.- Journal of Archaeological Science, 11, pp. 281-306.
POUQUEVILLE F.-C.-H.-L.-, 1820: Voyage dans la Grèce.- Peloponnes. (Greek translation N. Molfeta), 478 p., Athens, 1997.
RANKE-GRAVES R. von, 1955: Griechische Mythologie. Quellen und Deutung, Rowolts Deutsche Enzyclopadie, 2, pp. 80- 116.
RAPP G. & GIFFORD J.A., 1982: Troy. The Archaeological Geology.- Supplementary Monograph 4, University of Cincinnati, Princeton University Press.
RYAN W., & PITMAN W., 1999: Noah's flood. The new scientific discoveries about the event that changed history.- Simon & Schuster, 337 p., Sydney.
ROBERTS N., 1989: The Holocene: An Environmental History.- Basil Blackwell, 227 p., Oxford.
SCHNEIDER H, 1968: Zur quartargeologischen Etwicklungsgeschichte Thessaliens (Griechenland), Beitr.Ur-u. Fruhgesch. Archaol. d. Mittelmerr. - Kulturraumes (BAM), 6,. Bonn.
SCHWARZBACH M., 1974: Das Klima der Vorzeit: Eine Einfuhrung in die Palaoklimatologie.- Ferd. Enke Verlag, 380 p., Stuttgart.
ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ., 1973: Εισαγωγή εις την μελέτην του Κωπαϊδικοΰ χώρου.- AAA, 6, 201 σελ.
ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Π., 1997: Χρονικό των σεισμών της Ελλάδος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα - Εκδ. Δωδώνη, 453 σελ.
STRUCK Α., 1912: Zur Landeskunde von Griechenland, Frankfurt a.IQ.
TZIAVOS C, 1977: Sedimentology, Ecology, and Paleogeography of the Sperchios Valley and Maliakos Gulf, Greece, Ms. Thesis, University of Delaware, 119 p.
TZIAVOS C, ANAGNOSTOU C, and PAVLAKIS P., 1986. Search for Archaeological Sites in the Strymon delta (Greece), utilizing Geological and Geophycical Methods, Intern. Symposium on Archaeometry, Athens.
THIEDE J., 1974: A Glacial Mediterranean - Nature, 276, pp. 680-683.
VAN ANDEL TH., 1998: Middle and upper Paleolithic environments and the calibration of l4C dates beyond 10.000 BP- ANTIQUITY, 72, pp. 26-33.
VITA-FINZI C, 1969: The Mediterranean Valleys.- Cambridge University Press.
ΧΡΗΣΤΑΡΑΣ Β., ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΣ Η., ΦΟΥΝΤΟ ΥΛΗΣ Ι., ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ Σ. & ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α., 1998: Γεω-περιβαλλοντικές επιδράσεις στους Μακεδόνικους Τάφους των Λευκαδιών Ν. Ημαθίας - Πρακτικά Συνεδρίου «Τεχνολογία Περιβάλλοντος για τον 21° αιώνα», TEE, Ι, σελ. 359-366, Θεσ/νίκη.
YONEKURA Κ. & ΟΤΑ Υ, 1986: Sea-level changes and tectonics in the Late Quaternary.- Recent Progress of Natural Sciences in Japan, 11, Quaternary Research, Science Council of Japan, pp. 16-34.
ZANGGER E., 1991: Prehistoric Coastal Environments in Greece: The vanished Landscapes of Dimini Bay and Lake Lerna.- J. Field Α., 18 (1991) pp. 1-15.
ZANGGER E., 1993: The Geoarchaeology of the Argolida (Argolis II) - Deutsches Archaeol. Inst. Athen.
ZERVAS S., 1965: Hydrogeological study of the water resources of Argolis plain - Hellenic Ministry of Agriculture, Athens, (Report in greek).