Προς μια εναλλακτική ιστοριογραφία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής (1945-1967)

Περίληψη

Η παρούσα ιστορική έρευνα επιχειρεί μια εναλλακτική ιστοριογραφία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Εστιάζει στην περίοδο 1945-1967 κατά την οποία γενικά θεωρείται ότι η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα έχασε τη δυνατότητα να απευθύνεται στις μάζες και να προβάλλει ως αντικείμενο την κατοικία των πολλών, ενώ η πολεοδομία στάθηκε ανίσχυρη να επιβάλει τους σχεδιασμούς της. Η πολεοδόμηση και η αστική κατοίκηση προσχώρησαν σε ένα καθεστώς «αυτόματης πολεοδομίας», το οποίο φάνηκε να επιφυλάσσει ελάσσονα ρόλο στους ειδικούς στα ζητήματα σχεδιασμού του χώρου.

Η βασική υπόθεση της έρευνας επανεξετάζει κριτικά αυτό τον ρόλο που αποδόθηκε στους «ειδικούς» του χώρου στην Ελλάδα, επικεντρώνοντας σε δύο σημαίνοντες αρχιτέκτονες και πολεοδόμους, οι οποίοι υπήρξαν επίσης δημόσιοι λειτουργοί κατά την κρίσιμη εξεταζόμενη περίοδο: τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, που συγκαταλέγεται στις βασικές προσωπικότητες της ανασυγκρότησης, και τον Προκόπη Βασιλειάδη, ο οποίος κατά μια έννοια τον διαδέχτηκε στα θέματα οικισμού με τη διάσπαση του Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως σε Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων (1954). Αφενός, στον Δοξιάδη αποδίδεται το ΚΗ΄ Ψήφισμα (που είχε εξάλλου τη δημόσια και σθεναρή υποστήριξή του), με το οποίο θεωρείται ότι ευνοήθηκε η οικοδόμηση με ιδιωτικά κεφάλαια· αφετέρου, σύμφωνα με την υπόθεση εργασίας της έρευνας, που βασίζεται σε συγκεκριμένα ευρήματα, φαίνεται ότι ο Προκόπης Βασιλειάδης έπαιξε ρόλο στην εισαγωγή των συντελεστών δόμησης, ενός παράγοντα δημιουργίας υπεραξίας για το ελληνικό μοντέλο αυτόματης πολεοδόμησης. Ειδική σημασία για την έρευνα έχει η πολιτική της αυτοβοήθειας στη στέγαση, την οποία ακολούθησε ο Δοξιάδης στην επίλυση των έκτακτων και εκτεταμένων προβλημάτων στέγασης, κυρίως του αγροτικού πληθυσμού, και η οποία φαίνεται να συμβαδίζει με το πνεύμα ευρύτερων γεωπολιτικών στρατηγικών στέγασης. Όπως αποκαλύπτει χαρακτηριστικά η έρευνα, ο Jacob Crane, ο οποίος διαμόρφωσε και εφάρμοσε την αμερικανική πολιτική βοήθειας στη στέγαση περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, διατηρώντας επίσης στενή επαφή με τον Δοξιάδη, όταν κλήθηκε από την Εθνική Κτηματική Τράπεζα της Ελλάδος να διατυπώσει τις απόψεις του για το στεγαστικό πρόβλημα της χώρας το 1955, θεώρησε το ελληνικό μοντέλο ανοικοδόμησης ιδιωτικών κατοικιών πραγματικό φαινόμενο και πρότεινε τη συνέχισή του.

Η παρούσα έρευνα, συμβάλλοντας σε μια γενικότερη ιστοριογραφική στροφή προς τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής, που έχει αρχίσει να ενδιαφέρεται για αντικείμενα τα οποία κατά παράδοση ταξινομούνται ως μη αρχιτεκτονικά, αλλά και για τον ρόλο του αρχιτέκτονα ως συμβούλου και ειδικού σε ένα παγκόσμιο δίκτυο διαπολιτισμικών συνεργασιών (και όχι μόνο ως δημιουργού και σχεδιαστή), φιλοδοξεί να αναδείξει τον ιστορικό ρόλο της αρχιτεκτονικής στην ανάδυση συστημάτων που λειτουργούν αυτόνομα, ξέχωρα από αυτήν, αλλά μπορούν συνάμα να την καθορίζουν. Μελετώντας πρωτότυπα αρχεία, εν πολλοίς ανεξερεύνητα στην υφιστάμενη βιβλιογραφία, επιχειρεί να εννοήσει τη νεότερη αρχιτεκτονική στην Ελλάδα ως αλληλένδετη με άλλες, ευρύτερες εκδηλώσεις της κουλτούρας και με αποφάσεις που συνάπτονται με ζητήματα μεγαλύτερης εμβέλειας από τον φυσικό σχεδιασμό του χώρου.