Reassessing the Edward Lear Collection at the Benaki Museum

Περίληψη

Ο Βρετανός τοπιογράφος Edward Lear (1812-1888) επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1848-1849 και κατά την περίοδο 1855-64 διέμεινε σχεδόν κάθε χειμώνα στην Κέρκυρα. Λόγω της ποσότητας της ελληνικής καλλιτεχνικής του παραγωγής —η οποία αριθμεί περίπου 3.000 έργα— της ποιότητας και της θεματικής ποικιλίας, ο Lear έχει αναγνωρισθεί ως ο κατεξοχήν τοπιογράφος της Ελλάδας του 19ου αιώνα. Η Συλλογή Edward Lear του Μουσείου Μπενάκη απαρτίζεται από 182 έργα. Ορισμένα βρίσκονται στους εκθεσιακούς χώρους του μουσείου, ενώ τα περισσότερα φυλάσσονται στο Τμήμα Ζωγραφικής, Χαρακτικών και Σχεδίων. Η πλειονότητα των έργων προέρχονται από τη δωρεά του Δαμιανού Κυριαζή το 1952-53 καθώς και την πρόσφατη δωρεά της κόρης του Μαρίας Σπέντσα. Ορισμένες παρεκκλίσεις από το καλλιτεχνικό ιδίωμα του ζωγράφου καθώς και τεχνοτροπικές ανομοιομορφίες που επισημαίνονται στα έργα της συλλογής του μουσείου οδήγησαν σε μία εκ νέου θεώρηση της, προκειμένου να αποκατασταθεί η ενότητα της. Το σύνολο των "προβληματικών" έργων ανέρχεται σε 104. Είναι ταξιδιωτικά σχέδια από την Πελοπόννησο, τα οποία φέρουν χειρόγραφες ημερομηνίες που καλύπτουν το διάστημα μεταξύ 7 Μαρτίου - 18 Απριλίου 1849 και είναι υπογεγραμμένα με ένα καλλιγραφικό μονόγραμμα. Οι χρονολογίες των συγκεκριμένων έργων όπως και οι αντίστοιχες απεικονιζόμενες τοποθεσίες, συμπίπτουν απόλυτα με αυτές της περιοδείας που πραγματοποίησε ο Lear κατά το διάστημα αυτό. Ωστόσο, η σχεδιαστική και χρωματική τους διατύπωση προκαλεί ερωτηματικά. Επιπλέον, εντύπωση προκαλεί η παρουσία υπογραφής εν είδει μονογράμματος το οποίο μπορεί να διαβαστεί είτε ως EL είτε ως FL. Η παρουσία του μονογράμματος αυτοΰ είναι εξαιρετικά προβληματική για τους παρακάτω λόγους: α. ο Lear ουδέποτε υπέγραφε τα ταξιδιωτικά επιτόπια σχέδια του·β. το μονόγραμμα το οποίο απαντά στα τελειωμένα έργα του Lear έχει διαφορετική μορφή· γ. το μονόγραμμα του Lear (το οποίο είναι ένα καλλιγραφικό LE) το επινόησε ο καλλιτέχνης το 1859, δηλαδή 10 χρόνια μετά τη δημιουργία των "προβληματικών" έργων της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη. Η αινιγματική συνύπαρξη του μονογράμματος και του φτωχού καλλιτεχνικού ύφους των έργων, μας οδήγησε αναγκαστικά στον χώρο των πραγματολογικών συνισταμένων, ενώ ο μίτος της αποκρυπτογράφησης των αρχικών που θα αποκάλυπταν την ταυτότητα του δράστη έφερε στο φως έναν δεύτερο δημιουργό. Πρόκειται για τον Βρετανό Franklin Lushington (1825-1901) συνταξιδιώτη του Lear στη συγκεκριμένη περιοδεία. Δικηγόρος και ερασιτέχνης σχεδιαστής, ο Lushington υπήρξε στενός φίλος του Lear, εκτελεστής της διαθήκης του, ενώ διαδραμάτισε έναν ιδιαίτερο ρόλο στην προσωπική ζωή του φίλου του. Ο πραγματολογικός μηχανισμός μας επέτρεψε να ανασυστήσουμε την περιοδεία των Lear- Lushington και να θεωρήσουμε τη σειρά των "προβληματικών" σχεδίων ως προϊόν στενής καλλιτεχνικής συνεργασίας των δύο συνταξιδιωτών. Επομένως, μπορούμε να αποδώσουμε ασφαλώς τη Συλλογή Edward Lear του Μουσείου Μπενάκη σε δύο δημιουργούς. Η συλλογή αυτή μολονότι δεν μπορεί να θεωρηθεί αριθμητικά εντυπωσιακή ούτε θεματικά πλήρης, έχει μία μοναδικότητα: είναι εμποτισμένη με το ειδικό βάρος μιας προσωπικής ιστορίας από αυτές που υπενθυμίζουν στον θεατή ότι «ο δράστης είναι ανάμεσα μας» και που αναμφισβήτητα μπορεί να ανιχνεύσει ο τεχνοϊστορικός σε μικρές και μεγάλες στιγμές της καλλιτεχνικής δημιουργίας.