The Of valley and the coming of Islam: The case of the Greek-speaking muslims

Abstract

Περισσότερο από επτά δεκαετίες μετά τήν υποχρεωτική ανταλλαγή των
πληθυσμών μεταξύ τής Ελλάδας καί τής Τουρκίας τό γεγονός ότι ή ποντιακή
διάλεκτος όμιλειται ακόμη σέ έναν αριθμό μουσουλμανικών χωριών
στήν περιοχή τοϋ άνατολικοΰ Πόντου φαίνεται ότι προκαλεΐ όλο καί περισσότερο
τό ενδιαφέρον όσων ασχολούνται μέ τήν ιστορία τής περιοχής.
Επικεντρώνοντας τήν προσοχή της στους ποντιόφωνους οικισμούς τής
κοιλάδας τού Όφεως, 60 χλμ. ανατολικά τής Τραπεζούντας, ή παρούσα
εργασία αποτελεί μια πρώτη παρουσίαση τών διαθέσιμων πηγών —τόσο
ελληνικών όσο καί όθωμανικών/τουρκικών—, άλλα καί βασικών έρωτημά-
των πού έχει να αντιμετωπίσει ό έρευνητής τού φαινομένου τών ελληνόφωνων
μουσουλμανικών πληθυσμών.
Σύμφωνα μέ τα δεδομένα τών οθωμανικών φορολογικών κατάστιχων
πού σώζονται για τήν περιοχή φαίνεται πώς τουλάχιστον μέχρι τά τέλη
τοϋ 16ου αί. ή συντριπτική πλειοψηφία τού πληθυσμού τής κοιλάδας διατηρούσε
τόν χριστιανικό της χαρακτήρα. Ταυτοχρόνως, όμως, ό αριθμός
τών μουσουλμάνων αυξανόταν άργά άλλα σταθερά, αποτέλεσμα μάλλον
τής προσχώρησης τοϋ ντόπιου πληθυσμού στή νέα θρησκεία παρά τής έγ-
κατάστασης μουσουλμάνων έποίκων. Ή έξέλιξη αύτή άποτέλεσε προφανώς
τό έναυσμα γιά τή σταδιακή απομάκρυνση τών χριστιανών άπό τά παράλια
καί τήν ίδρυση νέων χωριών σέ ψηλότερες δυσπρόσιτες περιοχές —έξέλιξη
ή οποία φαίνεται νά άντικατοπτρίζεται στήν προφορική παράδοση τών χριστιανών
Όφλήδων πού κατέφυγαν ως πρόσφυγες στήν Ελλάδα μετά τό
1923.
Ό 17ος καί ό 18ος αί. υπήρξαν καθοριστικοί γιά τόν σχεδόν όλοκληρω-
τικό έξισλαμισμό τών χωριών τοϋ ’Όφεως. Ή δραματική αλλαγή στον θρησκευτικό
χαρακτήρα τής περιοχής, ωστόσο, δέν συνοδεύτηκε άπό μιά παράλληλη
άντικατάσταση τής ελληνικής ποντιακής διαλέκτου άπό τήν τουρκική.
'Η ύπαρξη ελληνόφωνων πληθυσμιακών νησίδων, πού αιώνες μετά
τήν προσχώρησή τους στό Ίσλάμ επιμένουν νά μιλούν μιά γλώσσα ή οποία
παραπέμπει στό χριστιανικό τους παρελθόν, γέννησε τήν ανάγκη τής δημιουργίας
ενός «έξηγητικοϋ μύθου» τόσο στήν ελληνική όσο καί στήν τουρκική
πλευρά. "Ενα σημαντικό μέρος τοϋ παρόντος άρθρου είναι άφιερωμέ-
νο στήν παρουσίαση τής ύπάρχουσας ελληνικής καί τουρκικής βιβλιογραφίας,
καθώς καί τής σχετικής προφορικής παράδοσης τόσο τών χριστιανών
όσο καί τών μουσουλμάνων Όφλήδων.

"Απαξ βίαιος έξισλαμισμός, λοιπόν, κατά τήν έπικρατοϋσα ελληνική
έκδοχή ή άπλώς εκούσιος άσπασμός μιας άνώτερης θρησκείας κατά τήν κυ-

ρίαρχη τουρκική άποψη; Στο τελευταίο μέρος τής εργασίας έπιχειρεΐται ένα
πρώτο βήμα προς μιά συνθετότερη ερμηνεία των πραγμάτων. Ό σχεδόν
ολοσχερής έξισλαμισμός τής κοιλάδας τοϋ ’Όφεως άντιμετωπίζεται ώς
αποτέλεσμα ενός συνδυασμού παραγόντων: τής σταθεροποίησης τής οθωμανικής
κυριαρχίας στήν περιοχή, τής σταδιακής κατάρρευσης τής παλιάς εκκλησιαστικής
οργάνωσης, τού κλίματος ανασφάλειας λόγω τής αναρχίας
κατά τή διάρκεια τού 17ου καί μέρους τού 18ου αί. Παράλληλα, προτείνε-
ται μιά συγκριτική μελέτη άνάλογων φαινομένων στον χώρο τής σημερινής
Τουρκίας (γιά παράδειγμα, ή μελέτη τών άρμενόφωνων μουσουλμανικών
πληθυσμών τής περιοχής Χεμσίν, στά ανατολικά τού Όφεως), μέ τήν πεποίθηση
ότι αυτή ή προσέγγιση θά βοηθήσει στήν καλύτερη κατανόηση όχι
μόνο τής ιστορίας τού Όφεως, άλλα καί τών μηχανισμών πού διευκόλυναν
τήν ενσωμάτωση τής περιοχής τής Μαύρης Θάλασσας στό πλαίσιο τής ’Οθωμανικής
αύτοκρατορίας.