Avian influenza: the role of the pig and public health implications

Περίληψη

Η μεγάλη επιζωοτία της γρίπης των πτηνών, εξαιτίας του στελέχους υψηλής λοιμογόνου ικανότητας Η5Ν1, στη Νοτιοανατολική Ασία τα τελευταία 2 χρόνια, αλλά κυρίως τα κρούσματα γρίπης των πτηνών σε ανθρώπους έχουν θέσει σε άμεσο συναγερμό τη διεθνή επιστημονική κοινότητα για την πιθανότητα εκδήλωσης μιας νέας πανδημίας γρίπης: την πρώτη του 21ου αιώνα. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα η ανθρωπότητα αντιμετώπισε 3 πανδημίες, ανάμεσα τους και η «Ισπανική» γρίπη του 1918-19, που σκότωσε περισσότερους από 20 με 40 εκατομμύρια ανθρώπους σ'όλον τον κόσμο. Οι επόμενες δυο πανδημίες υπήρξαν λιγότερο καταστροφικές, με συνολικά περίπου 3 εκατομμύρια θύματα. Οι ιοί της γρίπης του τύπου Α ανήκουν στους Ορθοβλεννοϊους, τα σωματίδια τους είναι σφαιρικά και με τεμαχισμένο μονόκλωνο RNA. Ta οκτώ τεμάχια RNA του ίου κωδικοποιούν 10 πρωτείνες, με πλέον σημαντικές τις δυο εξωτερικές γλυκοπρωτείνες: την αιμοσυγκολλητίνη (haemagglutinin-HA) και τη νευραμινιδάση (neuraminidase-NA). Μέχρι σήμερα έχουν ταυτοποιηθεί 16 τύποι αιμοσυγκολλητίνης (HI έως Η16) και αντίστοιχα 9 τύποι νευραμινιδάσης (NI έως Ν9). Φυσική δεξαμενή όλων των υποτυπων του ίου Α της γρίπης είναι τα υδρόβια μεταναστευτικά πτηνά, στα οποία έχουν απομονωθεί όλοι οι τύποι HA και ΝΑ. Τα μεταναστευτικά πτηνά δεν νοσούν, αλλά αποβάλλουν στο περιβάλλον, μέσω των κοπράνων τους, τα διάφορα στελέχη του ίου της γρίπης. Το εύρος των ξενιστών των ιών της γρίπης, εκτός από τα υδρόβια μεταναστευτικά πτηνά, περιλαμβάνει τα παραγωγικά και κατοικίδια πτηνά, ορισμένα είδη θαλάσσιων θηλαστικών, τα ιπποειδή, το χοίρο και βέβαια τον άνθρωπο. Τουλάχιστον 2 υπότυποι του ίου της γρίπης Α ενδημούν στον άνθρωπο: οι Η I N I και Η3Ν2 είναι υπεύθυνοι για τις εξάρσεις γρίπης κάθε χρόνο, με χαμηλή θνησιμότητα, ειδικά στα άτομα της 3ης ηλικίας. Στελέχη Η I N I , Η3Ν2 και Η1Ν2 ενδημούν στους χοίρους, σε Ευρώπη και Αμερική. Μερικοί χοίρειοι υπότυποι του ίου της γρίπης και ειδικά ο Η I N I και ο Η3Ν2 είναι γενετικώς συγγενείς με τους αντίστοιχους του ανθρώπου, ελάχιστες όμως περιπτώσεις μετάδοσης της γρίπης του χοίρου σε ανθρώπους έχουν εργαστηριακώς επιβεβαιωθεί. Εδώ οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ορολογικές εξετάσεις που έχουν γίνει σε κτηνιάτρους, κτηνοτρόφους και στις οικογένειες τους έχουν «δείξει» την παρουσία αντισωμάτων κατά των συγκεκριμένων ιών, χωρίς την εμφάνιση νόσου. Οι ιοί της γρίπης στα πτηνά χωρίξονται σε δυο κατηγορίες: (α) χους ιούς χαμηλής λοιμογόνου ικανότητας (low pathogenic avian influenza viruses LPAI), που προκαλούν ελαφρός μορφής τοπική λοίμωξη και (β) τους ιούς υψηλής λοιμογόνου ικανότητας (high pathogenic avian influenza viruses HPAI), που προκαλούν σοβαρή γενική νόσο με θνησιμότητα που συχνά φτάνει το 100% (πανώλη των πτηνών-fowl plague). Στους ιούς υψηλής λοιμογόνου ικανότητας ανήκουν μόνο ορισμένα στελέχη που φέρουν αιμοσυγκολλητίνη Η5 ή Η7. Μέχρι πρόσφατα και κυρίως μέχρι την τελευταία επιζωοτία γρίπης των πτηνών στην Ασία το 1997, συμφωνά με την «κλασική θεωρία» για τη δημιουργία ενός ίου ικανού να προκαλέσει πανδημία στον άνθρωπο, ήταν απαραίτητη η παρουσία ενός ενδιάμεσου ξενιστή που θα αποτελούσε το «αναμιγνείον δοχείο» μέσω του οποίου ο νέος ιός θα περνούσε από τα πτηνά στον άνθρωπο. Οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούσαν πως αυτόν το ρόλο θα μπορούσε να παίξει ο χοίρος. Μια σειρά από πειστικά δεδομένα, όπως η μετάδοση και ο ανασυνδυασμός ιών των πτηνών και του ανθρώπου σε χοίρους, είχαν οδηγήσει στο συμπέρασμα πως οι ιοί των πανδημιών του 1957 και του 1968 είχαν δημιουργηθεί με τη μεσολάβηση του χοίρου. Νεότερα πειραματικά και επιδημιολογικά δεδομένα από τις επιξωοτίες της γρίπης των πτηνών στην Άπω Ανατολή (Η5Ν1) και την Ολλανδία (Η7Ν7) το 2003 φαίνεται πως ανατρέπουν την παραπάνω υπόθεση. Η απ' ευθείας μετάδοση ιών των πτηνών σε ανθρώπους και η παρουσία των ειδικών υποδοχέων της αιμοσυγκολλητίνης της γρίπης των πτηνών στον επιπεφυκότα υμένα και στο κροσσωτό επιθήλιο του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος του ανθρώπου, αποδεικνύουν πως ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να αποτελέσει το «αναμιγνείον δοχείο» ιών ανθρώπων και πτηνών. Επιπλέον, ορολογικές μελέτες που έγιναν στο Βιετνάμ έδειξαν πως μόλις το 0,25% των χοίρων που εκτρέφονται στις περιοχές που ξέσπασε η γρίπη των πτηνών τα τελευταία 2 χρόνια μολύνθηκαν, ενώ κανένας χοίρος δεν νόσησε. Πειραματικές μολύνσεις χοίρων, με ιούς γρίπης των πτηνών υψηλής λοιμογόνου ικανότητας (Η5Ν1 και Η7Ν7), απέδειξαν πως οι συγκεκριμένοι ιοί, αν και πολλαπλασιάζονται στους πνεύμονες του χοίρου, δεν προκαλούν σοβαρή νόσο και δεν μεταδίδονται από χοίρο σε χοίρο. Μέχρι το 1997, όταν και καταγράφηκαν τα πρώτα κρούσματα της γρίπης των πτηνών (Η5Ν1) σε ανθρώπους στο Hong Kong, η απ ευθείας μετάδοση ιών γρίπης από τα πτηνά στον άνθρωπο θεωρείτο σχεδόν αδύνατη ή τουλάχιστον τα ελάχιστα επιβεβαιωμένα περιστατικά είχαν θεωρηθεί «τυχαία». Είναι χαρακτηριστικό πως από το 1957 έως το 1997 δεν είχε επιβεβαιωθεί ποτέ θάνατος ανθρώπου από ιούς των πτηνών. Απ'το 1997 έως σήμερα έχει επιβεβαιωθεί ο θάνατος τουλάχιστον 82 ανθρώπων από ιούς της γρίπης των πτηνών (81 από τον ιό τύπου Η5Ν1 στην Άπω Ανατολή και 1 σε κτηνίατρο από Η7Ν1 στην Ολλανδία). Η συνεχής παρακολούθηση της επιξωοτολογικής εικόνας της γρίπης των πτηνών, ειδικά όταν οφείλεται σε στελέχη υψηλής λοιμογόνου ικανότητας του ίου, ο ρόλος των υδρόβιων μεταναστευτικών πτηνών, ο νέος ρόλος του χοίρου και κυρίως η αποτροπή μίας νέας πανδημίας στον άνθρωπο αποτελούν πρόκληση για την κτηνιατρική, την ιατρική και γενικότερα τη βιοϊατρική έρευνα, για την ανάπτυξη νέων μεθόδων ελέγχου της πλέον επικίνδυνης ζωονόσου.