The reconstruction of a wooden screen in the Fatimid style

Περίληψη

Η εποχή της δυναστείας των Φατιµιδών στην Αίγυπτο είναι µια από τις λαµπρότερες στην ιστορία της ισλαµικής τέχνης. Τα αντικείµενα της εποχής αυτής διακρίνονται για την πλούσια εικονογραφία, που συνδυάζεται µε σύνθετα φυτικά σχέδια και κουφικές επιγραφές. Από την εποχή αυτή, κατά την οποία η τέχνη της ξυλογλυπτικής είναι ιδιαίτερα ανεπτυγµένη, σώζεται µεγάλος αριθµός χρονολογηµένων έργων που επιτρέπει τη σκιαγράφηση της πορείας της ξυλογλυπτικής από τη σχηµατοποιηµένη αββασιδική διακόσµηση στον εµπλουτισµό της µε σύνθετα φυτικά σχέδια, απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων καθώς και διανθισµένων επιγραφών. Κατά την εποχή των Φατιµιδών υπάρχουν πολλά κοινά σηµεία στη διακόσµηση των χριστιανικών και ισλαµικών κτηρίων της Αιγύπτου. Τζαµιά, εκκλησίες και µοναστήρια φυλάσσουν σηµαντικό αριθµό ξυλόγλυπτων τα οποία είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, αν δεν εµφανίζουν ιδιαίτερη εικονογραφία ή επιγραφή. Τα εργαστήρια ξυλογλυπτικής της εποχής αυτής πιθανόν κατασκεύαζαν ταυτόχρονα έργα τέχνης για το κοπτικό και το µουσουλµανικό κοινό και συνεπώς θα πρέπει να θεωρούνται ως κοινή καλλιτεχνική παράδοση.Στο Μουσείο Ισλαµικής Τέχνης φυλάσσεται µια ενό­­τητα ξυλόγλυπτων πλακιδίων Φατιµιδικής εποχής (909-1171) τα οποία αγόρασε ο Αντώνης Μπενάκης από τον αρχαιοπώλη Φωκίωνα Τάνο το 1948 στο Κάιρο. Η παρούσα µελέτη εξετάζει την ενότητα των ξυλόγλυπτων στα πλαίσια της εποχής αυτής και προσπαθεί να αποκαταστήσει την αρχική τους µορφή ως διακοσµητικών στοιχείων µιας µεγαλύτερης σύνθεσης στην εσωτερική διακόσµηση κάποιας εκκλησίας ή ενός αρχοντικού του Καΐρου στα µέσα του 12ου αιώνα.Τα πλακίδια φέρουν οµοιόµορφο σκαλιστό διάκοσµο µε ζωικά, φυτικά θέµατα ή γεωµετρικά σχέδια. Τα έργα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες ανάλογα µε την παρουσία χρώµατος στην επιφάνειά τους. Η πρώτη οµάδα αποτελείται από δύο παραθυρόφυλλα, το καθένα διακοσµησµένο µε ένθετα πλακίδια, οκτώ πλακίδια µε απεικονίσεις ζώων, πτηνών και φυλλοειδών στοιχείων, καθώς και τέσσερα επιµήκη στελέχη µε ζωικό διάκοσµο. Η δεύτερη οµάδα διακοσµείται µε πράσινο και γαλάζιο χρώµα και αποτελείται από εννέα πλακίδια µε παρόµοια σχέδια. Όλα τα πλακίδια φέρουν προεξοχές για προσαρµογή σε µεγαλύτερη σύνθεση.Η απεικόνιση έµψυχων όντων αποκλείει, κατά την ισλαµική παράδοση, την προέλευσή τους από κάποιο τζαµί ή άλλο ισλαµικό θρησκευτικό ίδρυµα. Ωστόσο ελάχιστα δείγµατα σώζονται σήµερα από κοσµικά κτήρια. Τα πιο γνωστά ξυλόγλυπτα µε πλούσια εικονογραφία προέρχονται από το παλάτι των Φατιµιδών. Άλλες πληροφορίες αντλούνται από πηγές, όπως τα αρχεία της συναγωγής του Καΐρου όπου αναφέρονται εκτενείς περιγραφές της εσωτερικής διακόσµησης των σπιτιών. Πλούσια πηγή για την ιστορία της ξυλογλυπτικής στην Αίγυπτο αποτελούν επίσης οι κοπτικές εκκλησίες της Φοστάτης και τα µοναστήρια της περιοχής Ουάντι Νατρούν, όπου σώζεται σηµαντικός αριθµός έργων ξυλογλυπτικής. Σχετικά µε τα ξυλόγλυπτα του Μουσείου εξετάζονται δύο τέµπλα κοπτικών εκκλησιών και ο άµβωνας (µίνµπαρ) από το τζαµί της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά στα οποία παρουσιάζεται µια σύνθεση από πλακίδια διαφορετικού µεγέθους διατεταγµένα σε οριζόντιες σειρές. Η πρώτη εκκλησία είναι αφιερωµένη στην Αγία Βαρβάρα και χρονολογείται στον 7ο αιώνα.  Ανακαινίστηκε τον 11ο αιώνα, όταν µεταφέρθηκαν εκεί τα οστά της αγίας, και πιθανόν προστέθηκε το τέµπλο το οποίο φέρει πλούσιο διάκοσµο χωρίς ιδιαίτερα χριστιανικά θέµατα αλλά µε αυλικές σκηνές, όπως κυνηγούς, µουσικούς, καθώς και πραγµατικά ή φανταστικά ζώα ανάµεσα σε φυτικά σχέδια. Η δεύτερη εκκλησία είναι αφιερωµένη στον Άγιο Μερκούριο, από την οποία σώζονται δύο τέµπλα που χρονολογούνται στα τέλη του 11ου - αρχές 12ου αιώνα. Η διακόσµησή τους αποτελείται από πλακίδια που εικονίζουν αγίους και άλλα που φέρουν συνθέσεις µε σταυρούς ή ζώα ανάµεσα σε γεωµετρικά και φυτικά σχέδια. Εκατέρωθεν της κεντρικής πύλης του κάθε τέµπλου υπάρχουν ανοίγµατα, στο ένα από τα οποία σώζεται ένα ζευγάρι παραθυρόφυλλα παρόµοια µε αυτά του Μουσείου. Τέλος, ο άµβωνας στο τζαµί της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά παραγγέλθηκε από τον βεζίρη αλ-Άφνταλ και φέρει χρονολογία 1106. Η διακόσµηση των πλακιδίων του φέρει σχηµατοποιηµένα φυτικά σχέδια, που θυµίζουν τη λοξότµητη αββασιδική διακόσµηση η οποία ήταν αναχρονιστική µεν για τον 12ο αιώνα,  πρέπουσα δε για έναν ιερό χώρο των µουσουλµάνων.Η ανάλυση της µορφής και της διακόσµησης των πλακιδίων επιβεβαιώνει τη χρονολόγησή τους στον 12ο αιώνα και τα εντάσσει στην καλλιτεχνική περίοδο της Φατιµιδικής εποχής. Τα στοιχεία της σκαλιστής διακόσµησης παραπέµπουν κυρίως στα ξυλόγλυπτα από το παλάτι των χαλίφηδων του 11ου αιώνα, που φυλάσσονται στο Μουσείο Ισλαµικής Τέχνης του Καΐρου, αλλά και σε αυτά του τέµπλου της εκκλησίας του Αγίου Μερκούριου. Τα γεωµετρικά σχέδια των πλακιδίων ανακαλούν άλλα έργα της ίδιας εποχής µε πλούσια σκαλιστή διακόσµηση, όπως ο άµβωνας από το τζαµί Άµρι στο Κους της Αιγύπτου, που φέρει χρονολογία Εγίρας 550 (1155-1156), καθώς και το φορητό µιχράµπ της Σαΐντα Ρουκάγια. Στο τέλος της µελέτης προτείνεται µια αναπαράσταση ενός τέµπλου κοπτικής εκκλησίας µε τα πλακίδια του Μουσείου Μπενάκη.