Umayyad ornament on early Islamic woodwork: a pair of doors in the Benaki Museum

Περίληψη

Η δίφυλλη ξυλόγλυπτη θύρα του Μουσείου Μπενάκη (εικ. 1) είναι μέρος της αρχικής συλλογής του Αντώνη Μπενάκη, και αποτέλεσε ένα από τα πιο εντυπωσιακά αντικείμενα όταν το μουσείο ιδρύθηκε το 1930. Η θύρα βρέθηκε με μία άλλη μικρότερη (εικ. 2) μέσα σε ένα τάφο κοντά στην Βαγδάτη, όπως αναφέρει ο Edmond Pauty, ο οποίος τη δημοσίευσε. Το κύριο θέμα της διακόσμησης επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές- είναι το δέντρο της ζωής που πλαισιώνεται από πυκνό φύλλωμα κάτω από λοβωτές αψίδες. Το "δέντρο" έχει ευλύγιστα κλαδιά με σύνθετα άνθη και κουκουνάρια. Η κεντρική περιοχή κάθε θυρόφυλλου διακοσμείται από ένα αστέρι εγγεγραμμένο  σε κύκλο, μέσα σε φόντο από σπειροειδείς κληματίδες, και από σειρές μικρών αψίδων με τριγωνικά βαθμιδωτά στοιχεία. Τ α θυρόφυλλα ορίζουν στο πάνω και στο κάτω μέρος πλακίδια με κυκλικά διάχωρα τα οποία περικλείουν ρόδακες, κληματίδες και πιθανόν ένα πτηνό. Η διάταξη των διακοσμητικών στοιχείων όπως παρουσιάζονται στη θύρα παραπέμπει σε μνημεία της όψιμης εποχής της δυναστείας των Ουμαγιαδών (661-750) και ιδιαίτερα στο διάκοσμο των παλατιών Qasr at-Tüba (Κασρ ατ-Τούμπα) και Mshattä (Μουσαττά) στην Ιορδανία, τα οποία χρονολογούνται στο β' τέταρτο του 8ου αιώνα. Ιδιαίτερη ομοιότητα παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο αποδίδονται τα σύνθετα άνθη σε συνδυασμό με τα κουκουνάρια (εικ. 4-6). Η χρήση αρχιτεκτονικών στοιχείων στη διακόσμηση παραπέμπει επίσης στην ίδια εποχή, όπως φαίνεται στο παλάτι Qasr al-Hayr Gharbï (Κασρ αλ-Χειρ αρ-Γάρμπι) (εικ. 7-8) στη Συρία καθώς και στις διακοσμητικές ταινίες των πρώιμων Κορανιών του 8ου αιώνα (εικ. 9). Ένα ιδιαίτερο στοιχείο στη διακόσμηση της θύρας είναι η διαφορετική απεικόνιση της φυτικής διακόσμησης. Το πυκνό φύλλωμα κάτω από τις αψίδες αποδίδεται

με φυσιοκρατικό τρόπο, που θυμίζει τα ψηφιδωτά του τεμένους της Δαμασκού και ψηφιδωτά όπως αυτό στο Khibart al-Mafjar (Χίμπαρτ αλ-Μάφτζαρ) στην Ιορδανία (εικ. 10), ενώ η υπόλοιπη φυτική διακόσμηση παρουσιάζει σχηματοποιημένες κληματίδες με φύλλα και σταφύλια συμμετρικά διατεταγμένα. Πολλά από τα διακοσμητικά στοιχεία της πόρτας εμφανίζονται και σε ξυλόγλυπτα της Αββασιδικής εποχής (749-1258), ειδικότερα της πρώιμης περιόδου. Η μικρότερη θΰρα (εικ. 2) με τρία ένθετα πλακίδια και σκαλιστή συμμετρική διακόσμηση από έλικες κληματίδας, χρονολογείται στο β' μισό του 8ου αιώνα και είναι χαρακτηριστική της μεταβατικής εποχής από τον ουμαγιαδικό στον αββασιδικό διάκοσμο. Άλλα διακοσμητικά στοιχεία εμφανίζονται σε διάφορα ξυλόγλυπτα του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης (εικ. 10, 12) καθώς και στον άμβωνα του τεμένους του Qairawän (Καϊραουάν) στην Τυνησία (856-63) (εικ. 16). Η δίφυλλη θυρα αποτελεί ένα σύνολο διακοσμητικών στοιχείων της εποχής των Ουμαγιαδών και ειδικότερα της ύστερης περιόδου τους (α' μισό 8ου αιώνα). Τα διαφορετικά στοιχεία προέρχονται από τον πολιτισμό των κατακτημένων περιοχών, από την ελληνορωμαϊκή και τη σασανιδική παράδοση. Ο συνδυασμός αυτός καταδεικνύει την αναζήτηση μιας νέας τεχνοτροπίας που οριοθετεί και χαρακτηρίζει την καινούρια ηγεμονία, χωρίς να περιορίζεται μόνο στην επιλογή των διαφορετικών στοιχείων, αλλά υιοθετεί και τον τρόπο που αποδίδονται αυτά, όπως για παράδειγμα η διαφοροποιημένη απόδοση της φυτικής διακόσμησης.