Pictorial Lives. Narrative in thirteenth-century vita icons

Περίληψη

Στη µελέτη εξετάζονται εννέα από τις δεκαπέντε παλαιότερες βιογραφικές εικόνες που φιλοτεχνήθηκαν κατά τον 13ο αιώνα στην Ανατολική Μεσόγειο. Πρόκειται για τις βιογραφικές εικόνες της αγίας Αικατερίνης, του αγίου Γεωργίου, του προφήτη Μωυσή και του αγίου Παντελεήµονα, οι οποίες φυλάσσονται στη Μονή Σινά, τη βιογραφική εικόνα του αγίου Προκοπίου που φυλάσσεται στο Πατριαρχείο Ιεροσολύµων, τις βιογραφικές εικόνες του απόστολου Φιλίππου και του αγίου Ιωάννη Λαµπαδιστή, που φυλάσσονται στους οµώνυµους ναούς στην Κύπρο, και τη βιογραφική εικόνα της αγίας Μαρίνας που προέρχεται από τον οµώνυµο ναό στην Κυπερούντα της Κύπρου και φυλάσσεται σήµερα στο Μουσείο του Τιµίου Σταυρού της ίδιας πόλης.Ως προς τις βιογραφικές εικόνες έχουν διατυπωθεί από την έως τώρα έρευνα οι ακόλουθες απόψεις: α) τα εικονιζόµενα επεισόδια ίσως απηχούν, αλλά δεν ακολουθούν µε συνέπεια κάποια γνωστά κείµενα· β) οι σκηνές δεν είναι τοποθετηµένες µε χρονική ακολουθία· και γ) η δηµιουργία και η τοποθέτησή τους δεν σχετίζονται µε τους χώρους ταφής ή τα λείψανα των αγίων που εικονίζουν.Από τη συστηµατική παρουσίαση των βιογραφικών κύκλων αυτών των εικόνων προκύπτουν τα ακόλουθα συµπεράσµατα:Πολλές από αυτές τις εικόνες συνδέονται, είτε µε τον χώρο ταφής του αγίου, είτε µε το ιερό λείψανο της µορφής που εικονίζουν, ή µε loca sancta.Oι κύκλοι βασίζονται σε συγκεκριµένους Βίους των εικονιζόµενων αγίων, στους οποίους δίνουν οπτική υπόσταση, επιλέγοντας τα επεισόδια-κλειδιά στη σταδιοδροµία κάθε αγίου. H επιλογή και η διάταξη των σκηνών αποδίδουν µια σειρά επεισοδίων που εξυπηρετούν την κατανόηση της σχέσης αιτίου και αποτελέσµατος µέσα στον χρόνο, και περιγράφουν τη µεταβολή από µια αρχική σε µια τελική κατάσταση. Τα εικονίδια λειτουργούν στο σύνολό τους ως ιστορία σε εξέλιξη, αλλά παράλληλα καθένα από αυτά ως γεγονός µε παραδειγµατική αξία.Οι βιογραφικές εικόνες ως οπτικά αφηγήµατα είναι άµεσα εξαρτηµένες από τα κείµενα, και ακολουθούν την πλοκή της αφήγησής τους. Eίναι φυσικό λοιπόν ότι οι βιογραφικοί κύκλοι, όταν οργανώνονται γύρω από την κεντρική µορφή που σχολιάζουν, ακολουθούν τη φορά µε την οποία αναγράφονται οι επιγραφές, τα επιγράµµατα ή τα σχόλια γύρω από µια κεντρική εικόνα ή ένα κείµενο, όπως κάνουν φανερό µια σειρά από σωζόµενα παραδείγµατα µικρογραφιών και εικόνων. Η οργάνωση των βιογραφικών κύκλων γύρω από την κεντρική µορφή του αγίου γίνεται µε δύο τρόπους. O πρώτος τρόπος αναγνωρίζεται στις εικόνες της αγίας Aικατερίνης, του αγίου Γεωργίου, του αγίου Προκοπίου, της αγίας Μαρίνας και του αγίου Iωάννη Λαµπαδιστή. Σε αυτές, ο κύκλος αρχίζει από τα αριστερά της πάνω οριζόντιας πλευράς, συνεχίζει στη δεξιά κάθετη πλευρά, µετά στην αριστερή κάθετη πλευρά και τελειώνει στην κάτω οριζόντια πλευρά. Ο δεύτερος τρόπος αναγνωρίζεται στις βιογραφικές εικόνες του αγίου Mωυσή, του αγίου Παντελεήµονα και του αγίου Φιλίππου, όπου ο κύκλος αρχίζει από τα αριστερά της πάνω οριζόντιας πλευράς, και η ανάγνωση των σκηνών στις κάθετες πλευρές γίνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω κατά αντιµέτωπα ζεύγη.Οι κύκλοι των βιογραφικών εικόνων εξαρτώνται από συγκεκριµένους Βίους. Τα εικονιζόµενα επεισόδια και η σειρά τους δεν στηρίζονται στους Βίους που συνέταξε ο Νικήτας Δαβίδ Παφλαγών στα µέσα του 10ου αιώνα ή ο Συµεών Μεταφραστής στο β´ µισό του 10ου αιώνα. Έχοντας υπόψη ότι από τον 11ο αιώνα και εξής το Μηνολόγιο του Μεταφραστή αποτέλεσε το βασικό σηµείο αναφοράς των Βίων αγίων, θα περίµενε κανείς ότι οι βιογραφικές εικόνες του 13ου αιώνα θα αντλούσαν το υλικό από εκεί. Εντούτοις, τα αγιολογικά κείµενα από τα οποία εξαρτώνται οι κύκλοι των βιογραφικών εικόνων που παρουσιάστηκαν είναι κατά κανόνα προµεταφραστικά. Αυτό οδηγεί στην υπόθεση ότι αυτές οι βιογραφικές εικόνες δεν αποτελούν πρωτότυπη δηµιουργία του 13ου αιώνα, αλλά ότι αντιγράφουν παλαιότερες βιογραφικές εικόνες, οι κύκλοι των οποίων βασίζονταν σε προµεταφραστικούς Βίους.