La correspondance Ghika-Zervos: souvenirs d'une amitié et chronique de la vie artistique parisienne durant Tentre-deux-guerres (1933-40)

Περίληψη

Ο ζωγράφος Νίκος Χατζήκυριάκος-Γκίκας υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους εκπρόσωπους της σύγχρονης ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Λόγω της συχνής του παραμονής στο Παρίσι —τότε πρωτεύουσας των Τεχνών— και των επαφών του με πολλά μέλη του προοδευτικού κινήματος, μεταξύ των οποίων οι ζωγράφοι Georges Braque και Fernand Léger, ο γλύπτης Henri Laurens και ο αρχιτέκτονας Le Corbusier, ο καλλιτέχνης αυτός είναι η προσωπικότητα-κλειδί για την κατανόηση του περίπλοκου μηχανισμού των σχέσεων "παράδοση-μοντερνισμός" στην Ελλάδα από τη μια, και "Ελληνισμός-Δΰση" από την άλλη για το διάστημα αυτό. Το άρθρο πραγματεύεται την εντυπωσιακή και πολυετή αλληλογραφία του Έλληνα ζωγράφου και της γυναίκας του Tiggie με το συμπατριώτη τους στο Παρίσι Κριστιάν Ζερβός (1889-1970) -σημαντικό κριτικό και Μαικήνα της μοντέρνας τέχνης στο Παρίσι-καθώς και τη γυναίκα του Yvonne. Πέρα από τη μαρτυρία μιας στερεής φιλίας που ένωνε τα δύο ζευγάρια, αυτή η ανταλλαγή επιστολών ρίχνει ένα ιδιαίτερο φως στην καλλιτεχνική ζωή του Παρισιού της δεκαετίας του '30: την στιγμή δηλαδή που επιχειρείται μια νέα μετάβαση των ύστερων επιτευγμάτων του μοντερνισμού και ταυτόχρονα ενεργοποιείται ένα νέο ενδιαφέρον για τη σύγχρονη Ελλάδα και το μακραίωνο πολιτισμό της. Ενώ ο Ζερβός ετοίμαζε στη Γαλλία την έκδοση του μεγάλου έργου του L'art en Grece des temps préhistoriques au debut du 18e siècle (1934), πολλά περιοδικά με θέμα τον πολιτισμό της αρχαίας και σύγχρονης Ελλάδας άρχισαν να κυκλοφορούν, όπως Le voyage en Grèce (1934-39), έργο ενός άλλου Έλληνα της διασποράς, του Tériade (Στρατή Ελευθεριάδη), και L'Hellénisme contemporain (1935-56). Ένα χρόνο πριν, το 1933, η Αθήνα φιλοξενούσε ύστερα από πρόσκληση του Γκίκα το 4ο Διεδνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, το οποίο εμψυχώθηκε από την προσωπικότητα του Le Corbusier και λίγα χρόνια αργότερα κατέληξε στην εκπόνηση της περίφημης Χάρτας των Αδηνών (1941). Πίσω από την επίφαση του "εξωτισμού" και την εμφανή αναζήτηση για φυγή, σκιαγραφείται μια πραγματική κρίση του δυτικού πολιτισμού ο οποίος δεν καταφέρνει να ρυθμίσει τους λογαριασμούς του με τα τότε πρόσφατα ατοπήματα της Ιστορίας του: τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο και την οικονομική κρίση του 1929. Αυτό το διπλό σύμβολο αποτυχίας, σε ανθρώπινο και οικονομικό επίπεδο, έπρεπε να παρακινήσει σε μια «επιστροφή στην τάξη» και μια υπόσχεση ενός «ανανεωμένου » ουμανισμού -Βέματα που ερμηνεύτηκαν ποικιλοτρόπως ή ακόμη αποτέλεσαν αντικείμενο διεκδικήσεων από τις εκάστοτε πολιτικές ευαισθησίες και τους διάφορους καλλιτεχνικούς δημιουργούς. Για ορισμένους καλλιτέχνες, η εκ νέου ανακάλυψη των στοιχειωδών αρχών της δημιουργίας, μαζί με την αναζήτηση της αυθεντικότητας και μιας σχεδόν πλατωνικής αγνότητας, διαμόρφωσαν τη στρατηγική που βρήκε απήχηση στο πρόσωπο της σύγχρονης Ελλάδας, η οποία επαναπροσδιορίζεται στα μέτρα των καινούριων αρχών. Με φόντο τον Ισπανικό εμφύλιο και την άνοδο των εθνικιστικών κινημάτων στη Γερμανία, την Ιταλία αλλά και την Ελλάδα, παράδοση και πρόοδος έρχονται αντιμέτωπες και εμπλέκονται σε μία διαλεκτική σχέση που δεν περιορίζεται στην απλή αντιπαράθεση. Απέναντι στην ιστορία, δύο άνδρες, δύο Έλληνες, υποστηρίζονται με διακριτικότητα. Ανταλλάσσουν πληροφορίες και γεύονται τους καρπούς του πολιτισμού που τους παρέχουν η γη των προγόνων και πατρίδα που τους υιοθέτησε