Δημοκρατία και πατριωτισμός σε δύο εμβληματικές για το πολίτευμα στιγμές (Κλασική Αθήνα - Γαλλικός Διαφωτισμός και Γαλλική Επανάσταση)

PDF (ελληνικά)
Published: Mar 25, 2020
DOI: https://doi.org/10.12681/ethiki.22773
Αναστασία Θεοδούλου
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Abstract
Δεν διατίθεται περίληψη
Article Details
  • Section
  • Άρθρα
Οι Συγγραφείς που δημοσιεύουν εργασίες τους σε αυτό το περιοδικό συμφωνούν στους παρακάτω όρους:

  1. Οι Συγγραφείς διατηρούν τα Πνευματικά Δικαιώματα και χορηγούν στο περιοδικό το δικαίωμα της πρώτης δημοσίευσης ενώ ταυτόχρονα τα πνευματικά δικαιώματα της εργασίας προστατεύονται σύμφωνα με την Creative Commons Attribution License που επιτρέπει σε τρίτους - αποδέκτες της άδειας να χρησιμοποιούν την εργασία όπως θέλουν με την προϋπόθεση της διατήρησης των διατυπώσεων που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό και την αρχική δημοσίευση σε αυτό το περιοδικό.

  1. Οι Συγγραφείς μπορούν να συνάπτουν ξεχωριστές, και πρόσθετες συμβάσεις και συμφωνίες για την μη αποκλειστική διανομή της εργασίας όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό αυτό (π.χ. κατάθεση σε ένα ακαδημαϊκό καταθετήριο ή δημοσίευση σε ένα βιβλίο), με την προϋπόθεση της αναγνώρισης και την αναφοράς της πρώτης δημοσίευσης σε αυτό το περιοδικό.

  1. Το περιοδικό επιτρέπει και ενθαρρύνει τους Συγγραφείς να καταθέτουν τις εργασίες τους μέσω διαδικτύου (π.χ. σε ένα ακαδημαϊκό καταθετήριο ή στους προσωπικές τους ιστοσελίδες) πριν και μετά από τις διαδικασίες της δημοσίευσης, καθώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε παραγωγική ανταλλαγή ιδεών και σκέψεων καθώς επίσης και σε γρηγορότερη και μεγαλύτερη χρήση και ευρετηρίαση της δημοσιευμένης εργασίας (See The Effect of Open Access).
Downloads
Download data is not yet available.
Author Biography
Αναστασία Θεοδούλου, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Τμήμα Φιλοσοφίας, ΕΚΠΑ, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια
References
«Οὐ δεῖ δὲ τιθέναι δημοκρατίαν, καθάπερ εἰώθασι τινές νῦν, ἁπλῶς οὕτως, ὅπου κύριον τὸ πλῆθος…» (Αριστοτέλους, Πολιτικά, 1290a, 30), «μᾶλλον τοίνυν λεκτέον ὅτι δῆμος μὲν ἐστίν ὅταν οἱ ἐλεύθεροι κύριοι ὦσιν..» (Πολ., 1290b, 1) και «δημοκρατία μὲν ὅταν οἱ ἐλεύθεροι καὶ ἄποροι πλείους ὄντες κύριοι τῆς ἀρχῆς ὦσιν» (Πολ., 1290b, 17-19). Επίσης, ο Αριστοτέλης, παραθέτοντας τα διάφορα είδη δημοκρατίας, σημειώνει: «ἕτερον εἶδος δημοκρατίας τὸ μετέχειν ἅπαντας τοὺς πολίτας ὅσοι ἀνυπεύθυνοι, ἄρχειν δὲ τὸν νόμον·…ἕτερον δὲ εἶδος δημοκρατίας τἆλλα μὲν εἶναι ταὐτά, κύριον
δ΄εἶναι τὸ πλήθος καὶ μὴ τὸν νόμον· τοῦτο δὲ γίνεται ὅταν ψηφίσματα κύρια ᾖ ἀλλὰ μὴ ὁ νόμος· συμβαίνει δὲ τοῦτο διὰ τοὺς δημαγωγούς· ἐν μὲν γὰρ ταῖς κατὰ νόμον δημοκρατουμέναις ού γίνεται δημαγωγοί, ἀλλ΄ οἱ βέλτιστοι τῶν πολιτῶν εἰσίν ἐν προεδρίᾳ·» (Πολ., 1292a).
«Ἐπεί δέ πολιτεία καί πολίτευμα σημαίνει ταὐτόν, πολίτευμα δ΄έστί τό κύριον τῶν πόλεων, ἀνάγκη δ΄εἶναι κύριον ἤ ἕνα ἤ ὀλίγους ἤ τοὺς πολλοὺς, ὅταν μὲν ὁ εἷς ἤ οἱ ὀλίγοι ἤ οἱ πολλοὶ πρὸς τὸ κοινόν συμφέρον ἄρχωσι, τοιαύτας μὲν ὀρθὰς ἀναγκαῖoν εἶναι τὰς πολιτείας,..ὅταν δὲ τὸ πλῆθος πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύεται συμφέρον, καλεῖται τὸ κοινόν ὄνομα πασῶν τῶν ὀρθῶν πολιτειῶν» (Πολ., 1279a, 28-41).
Στη δεκαετία του 1980 […] η κοινότητα και η ιδιότητα του μέλους (membership) έγιναν λέξεις κλειδιά, καθώς οι κοινοτιστές προσπάθησαν να δείξουν ότι ο φιλελεύθερος ατομικισμός δε μπορούσε ούτε να εξηγήσει την ύπαρξη των κοινοτικών συναισθημάτων, ταυτοτήτων και δεσμών που απαιτούνται για οποιαδήποτε εφικτή πολιτική κοινότητα, αλλά ούτε και να τα αναπαράγει […] Η ιδέα της ιδιότητας του πολίτη (citizenship) από τη μία μεριά συνδέεται στενά με τις φιλελεύθερες ιδέες των ατομικών δικαιωμάτων και τίτλων, και από την άλλη με την κοινοτιστική ιδέα να είναι κάποιος μέλος μιας κοινότητας και αφοσιωμένος σε αυτήν. Βλ. W. Kymlica, Η Πολιτική Φιλοσοφία της Εποχής μας, μτφρ. Γ. Μολυβάς, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2002.
Η Ελλάδα έχει ανάγκη σήμερα από τον πατριωτισμό των πολιτών της ή από τη φιλοπατρία τους; Θα πρέπει να κάνουμε σαφή διάκριση ανάμεσα στις δύο έννοιες […] Ο πατριωτισμός, επιθετικός ή αμυντικός, μας οδηγεί σε άσχημες εποχές. Στη Δυτική Ευρώπη έσβησε με τις μεγάλες σφαγές του Α’ και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έκτοτε βρισκόμαστε σε διαδικασίες υπέρβασης των εθνικών κρατών, δύσκολες και με πισωγυρίσματα, όπως γνωρίζουμε. Αλλά άλλη λύση από το να υποκαταστήσουμε τον πατριωτισμό με τη φιλοπατρία δεν υπάρχει. Βλ. Δ. Ψυχογιός, «Αυτό που χρειαζόμαστε είναι φιλοπατρία», To Βήμα (24-3-2012).
Η κοινωνία δεν είναι ούτε σύνολο ούτε σύστημα ή ιεραρχία συνόλων (ή δομών). Είναι μάγμα και μάγμα μαγμάτων. Βλ. Κ. Καστοριάδης, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, κεφ. «η κοινωνικο-ιστορική θέσμιση: λέγειν και τεύχειν», εκδ. Κέδρος, 1981.
«Τὸ γὰρ Ἀριστογείτονος καὶ Ἁρμοδίου τόλμημα δι’ ἐρωτικὴν συντυχίαν ἐπεχειρήθη, ἥν ἐγὼ ἐπί πλὲον διηγησάμενος ἀποφανῶ οὔτε τοὺς ἄλλους οὔτε αὐτοὺς τοὺς Ἀθηναίους περὶ ταῶν σφετέρων τυράννων οὐδὲ περὶ τοῦ λεγομένου ἀκριβὲς οὐδὲν λέγοντας», Θουκυδίδη Ιστορία, Ζ, 54, Εισαγωγή - Μετάφραση - Σημειώσεις Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2011.
«Τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ ἀεὶ οἰκοῦντες…», ό.π., Β, 36.
«ἐραστὰς γιγνομένους αὐτῆς…», ό.π., Β, 43.
«…τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ…», ό.π., Β, 39.
Το τραγικό θέατρο επιβεβαίωνε και, εξίσου χαρακτηριστικά, έθετε υπό αμφισβήτηση τον συμμετοχικό χαρακτήρα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Με τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου η τραγωδία είχε ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, γιατί και στις δύο περιπτώσεις επρόκειτο για δραστηριότητες με τελετουργική μορφή, οι οποίες συνδέονταν με την έννοια του ιερού (κάθε συνεδρίαση της Εκκλησίας του Δήμου άρχιζε με αιματηρή θυσία και προσευχές) και είχαν τη χρησιμότητα να δημιουργούν και να ενισχύουν στους Αθηναίους το έντονο αίσθημα της θρησκευτικής
και πολιτικής τους κοινότητας. Βλ. P. E. Easterling, Οδηγός για την αρχαία ελληνική τραγωδία, μτφρ. Λ. Ρόζη - Κ. Βαλάκας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2007.
«καὶ μεῖζον ὅστις ἀντὶ τῆς αὑτοῦ πάτρας φίλον νομίζει, τοῦτον οὐδαμοῦ λέγω», Σοφοκλής, Αντιγόνη, 182-183, Μετάφραση - Εισαγωγή - Σχόλια Κ. Τοπούζης, εκδ. Επικαιρότητα, 1993.
Ο Σόλων […] αντί να δώσει τη συνηθισμένη διαβεβαίωση του αρχηγού του κράτους, ότι θα διαφυλάξει αμείωτη όλων των πολιτών την περιουσία, εξέδωσε προκήρυξη ότι όλα τα χρέη παραγράφονται και όλοι όσοι για κάποιο χρέος είχαν γίνει δούλοι ελευθερώνονται […] ο Σόλων έρχεται και διακηρύσσει με υπερηφάνεια πως επανέφερε στην πατρίδα πολλούς που είχαν πουληθεί στα ξένα και μερικοί απ’ αυτούς μάλιστα είχαν ξεχάσει και τη γλώσσα τους. Βλ. J. B. Bury – Russell Meiggs, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1978.
Το μνημειώδες επίτευγμα του Κλεισθένη ήταν που επινόησε μια τελείως νέα μορφή οργανώσεως, ένα σχήμα αληθινά μεγαλόπνευστο και, όπως απέδειξαν τα γεγονότα, σχήμα πρακτικό, που αντικατέστησε τις ιωνικές φυλές, τις σχηματισμένες από τη συγγένεια του αίματος, με φυλές σχηματισμένες κατά περιοχές, που αυτές αποτέλεσαν τη βάση της οργανώσεως της πολιτείας, και έτσι διέλυσε την πολιτική επιρροή των φρατριών και των γενών. Από τώρα και έπειτα στη διεξαγωγή των κοινών θα συμμετέχει αποφασιστικά και μόνιμα το σώμα των πολιτών, στο σύνολό του. Βλ. ό.π.
«…καὶ μεγάλου κινδύνου ἐπικρεμασθέντος οἵ τε Λακεδαιμόνιοι τῶν ξυμπολεμησάντων Ἑλλήνων ἡγήσαντο δυνάμει προύχοντες, καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἐπιόντων τῶν Μήδων διανοηθέντες ἐκλιπεῖν τὴν πόλιν καὶ ἀνασκευασάμενοι ἐς τὰς ναῦς ἐσβάντες ναυτικοὶ ἐγένοντο, κοινῇ τε ἀπωσάμενοι τὸν βάρβαρον, ὕστερον οὐ πολλῷ διεκρίθησαν πρός τε Ἀθηναίους καὶ Λακεδαιμονίους· οἵ ἀποστάντες βασιλέως Ἕλληνες καὶ οἱ ξυμπολεμήσαντες. Δυνάμει γὰρ ταῦτα μέγιστα διεφάνη· ἴσχυον γὰρ οἱ μὲν κατὰ γῆν, οἰ δὲ ναυσίν», Θουκυδίδη Ιστορία, Α, 18, ό.π.
«…το ενδιαφέρον μου για την αρχαία ελληνική δημοκρατία και γενικότερα για την αρχαία ελληνική δημιουργία […] αναζωπυρώθηκε […] Η αναζωπύρωση αυτή είναι συνέπεια της αναγνώρισης ορισμένων βασικών στοιχείων που δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα. Τα
στοιχεία αυτά χάθηκαν στη συνέχεια […] ξαναδημιουργήθηκαν στην δυτική Ευρώπη κατά το τέλος του Μεσαίωνα, όταν ξαναδημιουργήθηκαν, όπως στην αρχαία Ελλάδα, πόλεις, δηλαδή κοινότητες, οι οποίες ξαναπροσπάθησαν –μέσα σε συνθήκες τελείως διαφορετικές από τις αρχαίες ελληνικές- να αυτοκυβερνηθούν κατά το δυνατόν, παλεύοντας εναντίον της φεουδαρχίας…», βλ. Καστοριάδης Κ., Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, εκδ. Ύψιλον, 1999.
Στην αρχαιότητα ποτέ κατ’ ουσίαν δεν είχε εκφραστεί ρητώς η έννοια της ατομικής ελευθερίας ως πολιτικού ιδεώδους (κατ’ αντιδιαστολή προς την πραγματική ύπαρξή της). Ο Condorcet είχε ήδη επισημάνει ότι η έννοια των ατομικών δικαιωμάτων δεν συγκαταλεγόταν ανάμεσα στις νομικές
συλλήψεις των Ρωμαίων και των αρχαίων Ελλήνων, πράγμα το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε πως ίσχυε εξίσου και για τους Εβραίους, τους Κινέζους, αλλά και όλους τους άλλους αρχαίους πολιτισμούς που έχουν έκτοτε έρθει στο φως. Ακόμη και στην πρόσφατη ιστορία της Δύσης. Βλ. I. Berlin, “Δύο Έννοιες της Ελευθερίας”, στου ιδίου, Τέσσερα Δοκίμια περί Ελευθερίας, μτφρ. Γιάννης Παπαδημητρίου, εκδ. Scripta, Αθήνα, 2001, σ. 268.
Chacun de nous met en commun sa personne & toute sa puissance sous la supreme direction de la volonté générale; & nous recevons en corps chaque membre comme partie indivisible du tout. J. J. Rousseau, Du contrat social, ou principes du droit politique, Gale ECCO, 2010.
On peut mesurer un Corps politique de deux manieres; savoir par l’étendue du territoire, & par le nombre du Peuple, & il y a, entre l’une & l’autre de ces mesures, un rapport convenable pour donner à l’Etat sa véritable grandeur: ce sont les hommes qui font l’Etat, & c’est le terrain qui nourrit les hommes; ce rapport est donc que la terre suffise à l’entretien de ses habitans, & qu’il y ait autant d’habitans que la terre en peut nourrir. Ό.π.
Premièrement un Etat très-petit où le peuple soit facile à rassembler & où chaque citoyen puisse aisément connaître tous les autres. J. J. Rousseau, Extraits des Deux Discours et du Contrat Sociale, Les Lettres francaises, Beyrouth, 1945.
Enfin peu ou point de luxe; car, ou le luxe est l’effet des richesses, ou il les rend nécessaires; il corrompt à la fois le riche & le pauvre, l’un par la possession, l’autre par la convoitise; il vend la patrie à la mollesse, à la vanité; il ôte à l’Etat tous ses citoyens pour les asservir les uns aux autres, & tous à l’opinion. Voilà pourquoi un auteur célèbre a donné la vertu pour principe à la République. J.J. Rousseau, Du contrat social, ou principes du droit politique, ό.π.
«Καὶ μὴν καὶ τῶν πόνων πλείστας ἀναπαύλας τῇ γνώμῃ ἐπορισάμεθα, ἀγῶσι μέν γε καὶ θυσίαις διετησίοις νομίζοντες, ἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσιν, ὧν καθ’ ἡμέραν ἡ τέρψις τὸ λυπηρὸν ἐκπλήσσει. ἐπεσέρχεται δὲ διὰ μέγεθος ταῆς πόλεως ἐκ πάσης γῆς τὰ πάντα, καὶ ξυμβαίνει ἡμῖν μηδὲν οἰκειοτέρᾳ τῇ ἀπολαύσει τὰ αὐτοῦ ἀγαθὰ γιγνόμενα καρποῦσθαι ἤ καὶ τὰ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων», Θουκυδίδη Ιστορία, Β, 38, ό.π.
Decret du 11 juillet 1792: Citoyens, la patrie est en danger. Que ceux qui vont obtenir l’ honneur de marcher les premiers pour defendre ce qu’ ils ont de plus cher, se souviennent toujours qu’ ils sont Francais et libres […]. J. Thoraval, Les Grandes Etapes de la Civilisation Francaise, Bordas, Paris, 1976.
Το 1792, μετά την κήρυξη πολέμου στην Αυστρία από τον Βασιλιά, ένας Γάλλος αξιωματικός του γαλλικού στρατού στο Στρασβούργο, ο Rouget de Lisle, συνθέτει, τη νύχτα της 25ης προς την 26η Απριλίου, στο σπίτι του Dietrich, Δημάρχου της πόλης, το «Πολεμικό άσμα για τη στρατιά του Ρήνου». Το εμβατήριο τραγουδήθηκε για πρώτη φορά από την ομάδα των Μασσαλιωτών που συμμετείχαν στην εξέγερση των Tuileries στις 10 Αυγούστου 1792 και που κατέληξε στην κατάργηση της μοναρχίας. Λόγω της μεγάλης του επιτυχίας ανακηρύσσεται εθνικός ύμνος στις 14 Ιουλίου 1795. Απαγορευμένη κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας και της Παλινόρθωσης, η Μασσαλιώτιδα ξαναβρίσκει την αίγλη της στην Επανάσταση του 1830 και ο Μπερλιόζ πραγματοποιεί μια ενορχήστρωση την οποία και αφιερώνει στον Rouget de Lisle. Η Τρίτη Δημοκρατία (1879) την τιμά ως εθνικό ύμνο και, το 1887, το υπουργείο πολέμου, κατόπιν της
σύμφωνης γνώμης μιάς επιτροπής, υιοθετεί μια «επίσημη ερμηνεία». Το Σεπτέμβριο του 1944, μια εγκύκλιος του υπουργείου εθνικής παιδείας προωθεί το τραγούδι της Μασσαλιώτιδας στα σχολεία για τον «εορτασμό της απελευθέρωσης και των μαρτύρων». Το Σύνταγμα του 1946 και κατόπιν εκείνο του 1958 καθιέρωσαν τη Μασσαλιώτιδα ως εθνικό ύμνο
(άρθρο 2), (www.ambafrance.gr.org).
Allons ! Enfants de la Patrie!
Le jour de gloire est arrivé!
Amour sacré de la Patrie.
S’ils tombent, nos jeunes héros,
La terre en produira de nouveaux
Contre vous tout prêt à se battre.
Français, en guerriers magnanimes.
Amour sacré de la Patrie
Conduis, soutiens nos bras vengeurs!
Liberté ! Liberté chérie,
Combats avec tes défenseurs! (Bis)
Et la trace de leurs vertus. (Bis)
Ο Διαφωτισμός θεωρούσε ότι επιστρέφει στις κλασικές ιδέες των Ελλήνων […] Αλλά στην πραγματικότητα, αποτέλεσε μία από τις πηγές των επαναστάσεων που τράνταξαν την Ευρώπη και την Αμερική στα τέλη του 18ου αιώνα, και έθεσε τα θεωρητικά θεμέλια τόσο της γενικής επιστημονικής κοσμοαντίληψης όσο και της φιλελεύθερης δημοκρατικής κοινωνίας, που παρά τις πολλές επιθέσεις που δέχτηκαν, εξακολουθούν να λειτουργούν ως πολιτισμικά ιδεώδη. Βλ. Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge, επιμέλεια R. Audi, επιμελητές ελληνικής έκδοσης Σ. Βιρβιδάκης, Γ. Ξηροπαϊδης, Κέδρος, 2011.
Ο Έλληνας φιλόσοφος (ο Καστοριάδης) εντάσσει αυτή την άποψη στην ευρύτερη, μεγάλη θεωρία «θέσμισης», που ανέπτυξε στα έργα της ωριμότητάς του. Αυτή, όντως, συνιστά εναλλακτική πρόταση, που διαχωρίζεται ευκρινώς από το φιλελεύθερο δημοκρατικό μοντέλο, προτάσσοντας το αίτημα της διαρκούς επαναβεβαίωσης της λαϊκής βούλησης και εντολής με ένα τρόπο γνώριμο στη σκέψη του Rousseau και στην αρχαία ελληνική πόλη. Βλ. Γ. Πολίτης, Ελευθερία και Εξουσία, Καταστατικές Αρχές Κοινωνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Έννοια, Αθήνα, 2010.
Most read articles by the same author(s)