Moral and political texts in the age of the greek enlightenment: tradition and innovation

Περίληψη

Στη μελέτη αυτή διερευνώ την αρετολογική και καθηκοντολογική ηθική του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και τη σύνδεση της με την πολιτική μέσα από κείμενα ηθικά και πολιτικά που αποδεικνύουν τις σχέσεις των Ελλήνων λογίων με την αρχαία ελληνική φιλοσοφική παράδοση και με τη δυτικοευρωπαϊκή, αντιστοίχως. Στις αρχές του 17ου αιώνα ο νεοαριστοτελισμός —τον οποίο ο Θεόφιλος Κορυδαλέας, ο σημαντικότερος Νεοέλληνας φιλόσοφος, διδάχθηκε στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας από τον Cesare Cremonini— κυριάρχησε στη φιλοσοφική παιδεία της ελληνικής Ανατολής και τα έργα του Αριστοτέλη, και όχι πλέον ή μόνον τα υπομνήματα των μεταγενέστερων του σχολιαστών και παραφραστών, σηματοδοτούν πλέον τη διδασκαλία των φιλοσοφικών μαθημάτων, κυρίως της λογικής, της ρητορικής και ποιητικής αλλά και της ηθικής, της φυσικής και της μεταφυσικής. Ερμηνευτικά υπομνήματα και «εξηγήσεις» των αριστοτελικών έργων, αλλά και βυζαντινών κειμένων της πρακτικής ρητορικής, των γνωστών «κατόπτρων ηγεμόνων», γράφονται για τις ανάγκες της διδασκαλίας και χρησιμοποιούνται σε όλο τον 17ο και 18ο αιώνα. Η αριστοτελική ηθική υπήρξε η πλέον σταθερή φιλοσοφική παράδοση, που κυριαρχούσε στη μεταβυζαντινή διδακτική πρακτική όπως αυτό είναι φανερό από την Περί αρετών και κακιών εξήγηση του Σεβαστού Κυμινήτη αλλά και από τα σχόλια αυτού στα Ηθικά Νικομάχεια. Παράλληλα, διαπιστώνεται η επίδραση της στωικής ηθικής, η οποία διδάσκεται στις Σχολές και τις Ακαδημίες του ελληνικού χώρου και της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ο εκλατινισμένος Αριστοτέλης προσελκύει επίσης την προσοχή των Ελλήνων λογίων του 17ου αιώνα, όπως αυτό είναι φανερό από τη μετάφραση του έργου του Conte Emanuele Tesauro Laf ilosofiam orale derivata dall' alto fonte del grande Aristotele, μετάφραση που φανερώνει το ενδιαφέρον τους για την αριστοτελική ηθική, η οποία συνδέεται με τη χριστιανική. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διάκριση των αρετών και κακιών και στη διατύπωση συνόλου καθηκόντων προς τον θεό, τον εαυτό και τους άλλους ανθρώπους. Κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού παρατηρείται παράλληλα εισαγωγή της νεοτερικής φιλοσοφίας και στο πλαίσιο των νέων ενδιαφερόντων των Ελλήνων λογίων μεταφράζονται τα έργα των Montesquieu, Locke, Voltaire, Rousseau, Muratori, Soave, Beccaria κ.ά. με σκοπό την ηθική και πολιτική διαπαιδαγώγηση του Γένους. Έργα όπως του L. Muratori και του Fr. Soave, που σχολιάζω στην ανακοίνωση αυτή, φανερώνουν τον συμφυρμό της αρετολογικής ηθικής της αρχαιότητας και της καθηκοντολογικής χριστιανικής ηθικής, που έχει ενσωματωθεί σε έργα Δυτικοευρωπαίων φιλοσόφων, αλλά και το ενδιαφέρον για προβλήματα της πολιτικής φιλοσοφίας, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι κοινωνικές αρετές, τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις του ανθρώπου προς το θεό, τον εαυτό του και τους άλλους ανθρώπους, ή η ελευθερία στην πολυμορφία της. Η καθηκοντολογική ηθική ανευρίσκεται παράλληλα και σε πρωτότυπα έργα των Ελλήνων στοχαστών. Όλες αυτές οι κοινωνικές ιδέες διαδίδονται στο ευρύτερο κοινό της νοτιοανατολικής Ευρώπης μέσω της «εξήγησης», μορφής απλουστευτικής ερμηνείας του αρχαίου κειμένου, ή των σχολιασμένων αρχαίων κειμένων ή και μέσω των παραφράσεων και μεταφράσεων έργων δυτικοευρωπαϊκών. Ιδιαίτερα η μετάφραση αναδεικνύεται δίαυλος επικοινωνίας και μετάδοσης των νέων ιδεών. Πολιτική και ηθική συνδέονται, για να καταστήσουν φανερή την αναγκαιότητα των αρετών για τη δάπλαση του ανθρώπινου χαρακτήρα και για την πρόοδο της κοινωνίας, καθώς και την αξία της κανονιστικής ηθικής τόσο για την επίγεια ευτυχία όσο και για τη μακαριότητα της ψυχής.