Λογοτεχνία, ζωγραφική και επιτέλεση του πένθους: το παράδειγμα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Περίληψη

Ο τίτλος της παρούσας ανακοίνωσης γεννιέται από το ακόλουθο ερώτημα: λογοτεχνία και ζωγραφική, εικαστικές τέχνες και τέχνες του λόγου, κάτω από ποιες προϋποθέσεις ―μεθοδολογικές και ερμηνευτικές― μπορούν να ιδωθούν ως πενθητικές εκδηλώσεις; Μπορεί, με άλλα λόγια, η έννοια του πένθους, νοούμενη στη φαινομενολογική και υπαρξιακή της διάσταση, να προσφέρει ένα ερμηνευτικό σχήμα στη βάση του οποίου καθίσταται εφικτή η γειτνίαση, και, ως εκ τούτου, η συνθεώρηση δύο διακριτών καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων, όπως της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής; Αξιοποιώντας ερμηνευτικά εργαλεία από ένα ευρύ φάσμα φιλοσόφων, θεωρητικών και ιστορικών της λογοτεχνίας και της τέχνης (Maurice Blanchot, Roland Barthes, Georges Didi-Huberman, Maurice Merleau-Ponty, Erwin Panowsky, Paul Ricœur, κ.α.) θα προσπαθήσω να αναδείξω, αφενός τις διαφορετικές παραλλαγές του δεσμού που διατηρούν η λογοτεχνία και ζωγραφική με το πένθος, και αφετέρου την ιδιότητα που τις χαρακτηρίζει ως προνομιακές περιοχές συμφιλίωσης με το απολεσθέν αντικείμενο. Η διερεύνηση των ερωτημάτων αυτών θα συνδυαστεί με παραδειγματικές εφαρμογές αντλημένες από την πεζογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, και συγκεκριμένα από το διήγημα «H Μαυρομαντηλού» (1891).

Littérature, peinture et réalisation de deuil: L’exemple d'Alexandre Papadiamantis

Le titre de ce travail est né de la question suivante: dans quelles conditions – méthodologiques, historiques et herméneutiques – la littérature et la peinture, arts visuels et arts verbaux, pourraient être considérés, dans un premier temps, comme des processus mnémoniques, puis comme des manifestations de deuil? En d’autres termes : est-ce qu'il serait possible de voir le concept de deuil – dans sa dimension phénoménologique et existentielle – comme un lieu privilégié au sein duquel la littérature et la peinture peuvent voisiner? Et si oui, de quelle façon? Inévitablement, le problème qui se pose immédiatement est celui de la légitimité – autrement dit, des enjeux méthodologiques – d’un tel rapprochement entre les deux arts, puisqu’ils utilisent des moyens d’expression différents (la littérature utilise les mots alors que les arts visuels ont recours aux dessins et aux couleurs). Afin de répondre à ces questions on s’est appuyé sur un large éventail de philosophes, théoriciens et historiens de la littérature et de l'art (Maurice Blanchot, Roland Barthes, Gilles Deleuze, Georges Didi-Huberman, Martin Heidegger, Maurice Merleau-Ponty et Paul Ricœur) nous permettant d’indiquer, d'une part, les différents types de relations que la littérature et la peinture entretiennent avec le deuil, et, d’autre part, les conditions dans lesquelles ces deux formes d’art – la littérature et la peinture – pourraient être considérées comme un espace de réconciliation avec l'objet perdu. Enfin, dans la dernière partie de notre travail, en se penchant sur le cas d'Alexandre Papadiamantis et, plus particulièrement, sur son œuvre littéraire intitulée la «Tête-noire», on essaiera de montrer la convergence entre l’image et le discours ainsi que le texte s’empare du concept de deuil.