Η τοπική παράδοση της καλλιέργειας της ελιάς στη Λέσβο, αναδεικνύει νέους τρόπους περιβαλλοντικής διαχείρισης της καλλιέργειας

Abstract

Η εργασία αυτή αποτελεί μια έρευνα στο Ιστορικό αρχείο Αιγαίου «Εργάνη», στα πλαίσια προγράμματος περιβαλλονικής εκπαίδευσης, όπου οι μαθητές με την εποπτεία καθηγητών ερεύνησαν το Αρχείο Εργάνη προσπαθώντας να μάθουν τους παραδοσιακούς τρόπους καλιέργειας της ελιάς και έτσι να αντλήσουν ιδέες και εμπειρίες παλαιοτέρων μεγαλοκαλιεργητών συγκρίνοντας τες με τα σημερινά δεδομένα. Τμήμα αυτής της εργασίας αποτελεί και η παρουσίαση αυτή. Όλες οι φωτογραφίες είναι της εποχής αυτής ιδιοκτησία του Ιστορικού Αρχείου «Εργάνη».
Δύο έννοιες που στην πορεία των αιώνων συγκρούστηκαν ανελέητα ήταν η πρόοδος και παράδοση, η παράδοση που απαξιωτικά ταυτίστηκε με το ξεπερασμένο και το παρωχημένο. Σήμερα ξεπερασμένη και παρωχημένη θεωρείται αυτή καθαυτή η αντιπαράθεση, αφού έχει
γίνει πλέον αντιληπτό ότι μόνο μέσα από τη διαλεκτική σύνθεση των δύο αυτών, κατ’ επίφαση
αντιτιθέμενων εννοιών, μπορεί να υπάρξει πραγματική πρόοδος και εξέλιξη. Μέσα σ’ αυτή τη λογική, της αρμονικής συνύπαρξης και του αμοιβαίου εμπλουτισμού εξέλιξης και παράδοσης, εμπίπτει και η παρούσα εργασία για την ελιά. Ο Μυτιληνιός αγάπησε την ελιά, την προστάτεψε, την καλλιέργησε με ιδιαίτερο μεράκι, ασχολήθηκε μαζί της επιστημονικά. Aπό ερασιτέχνης έγινε ευρεσιτέχνης. Tην τραγούδησε, την ζωγράφησε, την έκανε ποίημα, έζησε με αυτή, γι’ αυτό και η ελιά του ανταπέδωσε αυτή τη λατρεία. Τον έζησε τις δύσκολες εποχές, του πάντρεψε τα παιδιά ως προίκα, τον ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο και τον έκανε γνωστό σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης.
Μια κλασική περίπτωση Μυτιληνιού που οι ιδέες και οι πρακτικές του για την εποχή του ήταν πρωτοποριακές και καινοτόμες είναι αυτή της οικογένειας Κουρτζή και συγκεκριμένα, του Μίτσα Κουρτζή. Μετά τη «Μεγάλη Καμάδα», που συνέβη από το κρύο στη Μυτιλήνη το 1850, καταστράφηκε όλη η πανίδα και χλωρίδα του νησιού. Όμως, οι Μυτιληνιοί δεν απογοητεύονται. Ξαναφυτεύουν τα απέραντα ελαιοκτήματά τους με πολλές ποικιλίες ελαιόδενδρων, ποικιλίες που έχουν διαφορετικές ιδιότητες-ικανότητες επιβίωσης και καρποφορίας, κάτι που συναντάμε να διδάσκεται στα σημερινά βιβλία της περιβαλλοντολογίας.
Οι προτάσεις του Κουρτζή εμπίπτουν μέσα σε αυτή την προσπάθεια, όπως διαπιστώνεται από τις σημειώσεις του, που είναι όντως καινοτόμες, πρωτοπόρες με οικονομικό υπόβαθρο και περιβαλλοντική ευαισθησία. Η καλλιέργεια σύμφωνα με αυτές περιελάμβανε το δραστικό κλάδεμα των δέντρων, τον χωρισμό του κτήματος ανάλογα με τα εδάφη και τις αποδόσεις και την ταυτοποίηση του κάθε δέντρου. Αυτό σήμαινε παρακολούθηση και καταγραφή της ανάπτυξης της ανθοφορίας και του καρπού, όργωμα και κλάδεμα, πειραματισμούς γύρω από τις μεθόδους ελαιοσυλλογής, διαδικασίες που είχαν ως τελικό αποτέλεσμα να επιτευχθεί, τη δεκαετία του 1930, η μέγιστη στρεμματική απόδοση. Όσον αφορά στη λίπανση, όπως διαπιστώνεται από έγγραφα που βρέθηκαν στο αρχείο του, προτείνει συγκεκριμένο τρόπο που αφορά στον τρόπο σκαψίματος γύρω από το δένδρο περιμετρικά, στο βάθος και στην απόσταση από το δένδρο, όπως επίσης και τον τρόπο λίπανσης των πεδινών και ορεινών ελαιοδέντρων.
Διακρίνεται έτσι, πέραν του κέρδους, η μείωση της αλόγιστης χρήσης των λιπασμάτων με σκοπό την καλύτερη ποιότητα του λαδιού αλλά και η ελαχιστοποίηση των παρενεργειών από τη χρήση
του λιπάσματος, δηλαδή το φαινόμενο του ευτροφισμού. Είναι τέλος, ο εφευρέτης της σύγχρονης μηχανής ελαιοσυγκομιδής, της επονομαζόμενης «Εργάνης» εκ του «Εργάνη Αθηνά».
Παρατηρώντας τη βαρβαρότητα και την κακοποίηση που υποβάλλονταν τα ελαιόδεντρα κατά την ετήσια ελαιοκομιδή από τη χρήση μεγάλων, επιμήκη ξύλων, και έχοντας αναπτυγμένη περιβαλλοντική συνείδηση, εφηύρε και κατασκεύασε πατέντα που εφάρμοσε πρώτα ο ίδιος στα δικά του μεγάλα ελαιοκτήματα. Στη συνέχεια, την παρουσίασε στην Ευρώπη σε παγκόσμια συνέδρια των Παρισίων και της Ρώμης (20-11-1926), και κατάφερε να την διοχετεύσει στη αγορά της Ελλάδος, αλλά και της Ευρώπης κάνοντάς την γνωστή σε όλο το κόσμο . Καταλήγοντας, γίνεται αντιληπτή η αναγκαιότητα της μελέτης της παράδοσης, αφού μέσα σ’ αυτή εντοπίζονται λύσεις σε περιβαλλοντικά θέματα και όχι μόνο, που ίσως ο σύγχρονος τρόπος σκέψης δεν μπόρεσε να διακρίνει. Αντίθετα, τις προσπέρασε και τις ξέχασε, περιμένοντας, όμως, να τις εφαρμόσει.