Preliminary Thoughts on the Enshrinement of a Legend: Karaiskakis According to Palamas

Abstract

Preliminary Thoughts on the Enshrinement of a Legend: Karaiskakis According to Palamas

Η σύνδεση του εθνοσυμβολισμού με τις νεωτερικές επαναστάσεις του 19ου αποτελεί ένα συγκριτολογικό πεδίο μελέτης, που, τα τελευταία χρόνια, έχει φέρει στο προσκήνιο τη μελέτη των ηρώων/ηρωίδων του “εθνικού πανθέου” ως μυθο-ποιητικό και μυθο-γενετικό πυρήνα της ίδιας της εθνικής ταυτότητας. Ο 19ος κυρίως και σε μεγάλο βαθμό ο 20ός αιώνας, υπήρξαν οι κατεξοχήν αιώνες κατασκευής, επινόησης και αναπαράστασης των ευρωπαϊκών “εθνικών ηρώων”. Από την άποψη αυτή, το άρθρο μας φιλοδοξεί να ενταχθεί στο πεδίο μελέτης των “εθνικών ηρώων”ως μιας γενετικής μορφής βιο-αφηγήσεων που συγκροτούν ιδρυτικά τις νεωτερικές και τις μοντέρνες “μυθολογίες”. Στο πλαίσιό του, επικεντρωνόμαστε σε μια μόνο μελέτη περίπτωσης (case study), που αφορά στην αναπαράσταση του Γεώργιου Καραϊσκάκη στην ποίηση του Κωστή Παλαμά. Ο συνδυασμός του ήρωα και του ποιητή δεν είναι τυχαίος. Όπως έχει διαπιστωθεί, η καλλιτεχνική συνείδηση του Παλαμά, στιγματισμένη έντονα από την ταπεινωτική ήττα του 1897, στρέφεται σε μια νέα αναζήτηση και αμφιταλάντευση: στην αναζήτηση του ατόμου που υπηρετεί τους εθνικούς στόχους ενώ, παράλληλα, στέκεται πάνω από το κοινωνικό σύνολο. Πιο αναλυτικά, η γοητεία που ασκεί ο συγκεκριμένος ήρωας στον Παλαμά φτάνει σε σημείο ταύτισης, όπως θα δούμε παρακάτω, και του υπαγορεύει την ανάγκη για μία επί μακρόν σχεδιαζόμενη ποιητική σύνθεση η οποία δεν ευοδώνεται, αλλά και στην παράλληλη διασπορά της παρουσίας του Καραϊσκάκη στο σύνολο του έργου του. Η προσέγγισή μας επιχειρεί να συνδέσει δύο διαστάσεις της σχέσης ανάμεσα στον Παλαμά και στον ήρωά του: αφενός, τη διαχρονική πρόσληψη της προσωπικότητας του Καραϊσκάκη από τον ποιητή, όπως αυτή διαμορφώνεται σε διάλογο με τις διαθέσιμες στην εποχή του ιστορικές πηγές αλλά και με τη σύγχρονή του ιστορική συγκυρία^. και αφετέρου, την ποιητική μυθο-πλαστική σύλληψη του ήρωα, σε ορισμένες χαρακτηριστικές στιγμές στο έργο του Παλαμά, αποκαλυπτικές για την ίδια την ποιητική του. Αφορμή για τις ερμηνευτικές σκέψεις που διατυπώνουμε στη συνέχεια, αποτελεί ένα αρχειακό τεκμήριο, ο φάκελος με το “Τραγούδι του Καραϊσκάκη” που απόκειται στα κατάλοιπα του αρχείου του ποιητή, στο Ίδρυμα Κωστή Παλαμά. Πρόκειται για μια σχεδιαζόμενη, διαρκώς αναβαλλόμενη ποιητική σύνθεση για τον Γεώργιο Καραϊσκάκη η οποία, όπως φαίνεται και από το παρακειμενικό υλικό του φακέλου, απασχολεί τον ποιητή από το 1889 ως το 1930. Ο ποιητής ταλαντεύεται ανάμεσα στον αρχικό τίτλο, “Το Τραγούδι του Καραϊσκάκη” και σε έναν εναλλακτικό, “Ο γιος της καλογριάς” και πάντως σε όλο αυτό το διάστημα συλλέγει υλικό από ιστορικές πηγές αλλά και από την επικαιρότητα (εκδηλώσεις, επέτειοι, ημερήσιος τύπος), ενώ ταυτόχρονα αναζητά την κατάλληλη ποιητική μορφή για να διοχετεύσει την ευαισθησία του, “επικός ύμνος... ” ή "σε λόγους... ”, με άξονες κυρίως το δημοτικό τραγούδι αλλά και τη Φλογέρα του Βασιλιά, προγραμματική, επίσης, σύνθεση, την οποία για ένα μεγάλο διάστημα επεξεργάζεται παράλληλα με το ποιητικό σχέδιο για τον Καραϊσκάκη. Η σύνθεση δεν ξεπερνά ποτέ ορισμένους σκόρπιους στίχους και ποιητολογικούς στοχασμούς τόσο για ενδογενείς λόγους, η φιλοδοξία του Παλαμά διοχετεύεται στη Φλογέρα του Βασιλιά, όσο και εξωγενείς που αφορούν στις νέες ιστορικές συνθήκες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Καταστροφής.
   Ωστόσο, μας ενδιαφέρουν οι λόγοι για τους οποίους ο Παλαμάς στρέφεται στον Καραϊσκάκη βλέποντας σε αυτόν το είδωλό του. Το βασικό μας επιχείρημα είναι διττό: Αφενός, μέσα στο εθνορομαντικό και μεγαλοϊδεατικό πλαίσιο, ο Παλαμάς ως προσεκτικός αναγνώστης της ιστοριογραφίας και των ιστορικών πηγών της Επανάστασης του 1821 (διαβάζει Έλληνες & ξένους, εκδόσεις πηγών, Πελοποννήσιους και Ρουμελιώτες αγωνιστές, έγγραφα και δημοτικά τραγούδια) αλλά συνάμα και επιλεκτικός, διακρίνει μια διάσταση που μοναδικά ο Κ. Παπαρρηγόπουλος προβάλλει στη μόνη ηρωική εξάλλου βιογραφία που συγγράφει για τον Καραϊσκάκη. Αυτή είναι η μεταστροφή/ η μεταμόρφωση του ήρωα “από διάβολο σε άγγελο” μέσα από την εμπλοκή του στην επαναστατική δράση. Αυτή η μεταστροφή είναι που συγκινεί τον ποιητή, γιατί του επιτρέπει να τονίσει την υποταγή του ατομικού στο εθνικό συμφέρον, να σκιαγραφήσει τον αποφασισμένο άγγελο χωρίς να παραγράψει τη διαβολική του υπόσταση. Ταυτόχρονα αυτή η διττή υπόσταση του Καραϊσκάκη, όπως ο ίδιος ο ποιητής παρατηρεί, του επιτρέπει να “μπορεί να περπατά ελεύθερος ο ποιητής για να υψώσει τον ήρωα με το δίδυμο πρόσωπο, τον άγγελο και δαίμονα Καραϊσκάκη, στη σφαίρα του ιδανικού”και να κινηθεί “στο πλατύ κλουβί των ελαστικών συμπερασμάτων της [ποιητικής και της ιστορικής αλήθειας] ”.

        Αφετέρου, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η αναζήτηση του Παλαμά συνδέεται με μια εμβληματική στιγμή μέσα στην ιστορία των ιδεών. Το βιβλίο του ιστορικού και αισθητικού φιλοσόφου Thomas Carlyle, On Heroes, Hero-Worship, & the Heroicin History (1841) είχε παίξει καταλυτικό ρόλο όχι μόνο στην τυπολογία των ηρώων αλλά και στην ίδια τη λειτουργία των ποιητών ως των νέων ‘πνευματικών ηρώων’ της νεωτερικότητας, που οφείλουν να διασώσουν το ιδανικό του ηρωισμού, σε αντίθεση με τη ψυχρή εποχή της μηχανικής ανάπτυξης. Στο ιστορικό έργο του, μάλιστα, για τη Γαλλική Επανάσταση (The French Revolution, 1837), ο Carlyle υποστήριζε, αντιρρητικά προς τον Michelet και τον Tocqueville, πως η επανάσταση δεν ήταν το προϊόν των οικονομικών ανισοτήτων που είχε προκαλέσει το ‘Παλαιό Καθεστώς’ αλλά η “θαυμαστή διακήρυξη μιας καταπιεσμένης πνευματικότητας”, η οποία ενυπήρχε ήδη μέσα στη λαϊκή ψυχή των εξεγερμένων. Υπό αυτό το πρίσμα, στο πρόσωπο του Καραϊσκάκη, ο Παλαμάς έβλεπε μια νέα εκδοχή “ιστορικής αλήθειας”, που συνδύαζε τη λαϊκή θρησκευτικότητα, την προφορικότητα, την εμπόλεμη δράση, το ηθικό μεγαλείο αλλά και την αντανάκλαση του επαναστατημένου ήρωα στον μεταγενέστερο ‘ηρωικό ποιητή’, που θα έφτιαχνε το “τραγούδι” του για αυτόν. Συμμετέχοντας στη σύγχρονή του ευρωπαϊκή συζήτηση για τις τύχες του ηρωισμού, ο Παλαμάς αναζητούσε τις τύχες ενός νέου πατριωτισμού, μόνον που εποχή που δεν είχε πια ανάγκη από φουστανέλες αλλά από καινούργιες ηρωικές χειρονομίες, καθώς οι ανώνυμοι ήρωες πέθαιναν μαζικά στα χαρακώματα των πολέμων.