Διαπολιτισμική εκπαίδευση και κοινωνική ένταξη των παιδιών-προσφύγων: Αντιλήψεις εκπαιδευτικών

PDF
Δημοσιευμένα: Dec 13, 2018
DOI: https://doi.org/10.12681/dial.16278
Λέξεις-κλειδιά:
Παιδιά-πρόσφυγες εκπαιδευτικοί πρακτικές κοινωνική ένταξη διαπολιτισμική εκπαίδευση
Αγγελική Σγούρα
Κοινωνική Λειτουργός, στον Σύλλογο "Το Χαμόγελο του Παιδιού"
Νικόλαος Μάνεσης
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ
https://orcid.org/0000-0003-1030-4772
Φωτεινή Μητροπούλου
Κοινωνική Λειτουργός, MSc, 1ο Κ.Ε.Σ.Υ. Αχαΐας
https://orcid.org/0000-0002-0149-1695
Περίληψη

Η παρούσα έρευνα μελετά τις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών σχολικών μονάδων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Αχαΐας στα οποία φοίτησαν παιδιά-πρόσφυγες το σχολικό έτος 2016-2017, σχετικά με τη διαπολιτισμική εκπαίδευση και την κοινωνική ένταξή τους στο σχολείο. Διεξήχθη ποσοτική έρευνα με ερωτηματολόγιο το οποίο αποτελείτο από ερωτήσεις κλειστού και ανοικτού τύπου. Το εργαλείο συλλογής δεδομένων στηρίχθηκε στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφική επισκόπηση και διανεμήθηκε σε δείγμα 120 εκπαιδευτικών που εργάζονταν στα σχολεία αυτά. Από τα ευρήματα καταδεικνύεται πως οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν ότι η κοινωνική ένταξη των παιδιών-προσφύγων στην εκπαιδευτική διαδικασία έχει πραγματοποιηθεί σε μικρή κλίμακα, καθώς επίσης πως οι κύριοι εμπλεκόμενοι στο εκπαιδευτικό σύστημα (εκπαιδευτικοί, ημεδαποί μαθητές/μαθήτριες και γονείς) θεωρούν την παρουσία των παιδιών-προσφύγων στο ελληνικό σχολείο ως «λίγο» ή «αρκετά» θετική. Φαίνεται, επιπλέον, ότι τα παιδιά-πρόσφυγες δημιουργούν παρέες με ημεδαπούς/ημεδαπές μαθητές/μαθήτριες και συμμετέχουν στο παιχνίδι, αλλά λαμβάνουν λιγότερο ενεργά μέρος στις εκδηλώσεις του σχολείου. Οι εκπαιδευτικοί, ακόμη, τονίζουν την ανάγκη ενίσχυσης των γνώσεων των ημεδαπών μαθητών/μαθητριών σχετικά με την πολυπολιτισμικότητα και τη διαφοροποίηση τυχόν αρνητικών συναισθημάτων που φέρουν οι ίδιοι/ίδιες μέσω της ανάπτυξης διαπολιτισμικών δεξιοτήτων. Τα συμπεράσματα, σε συνάρτηση με τον αυξανόμενο αριθμό των παιδιών-προσφύγων στο ελληνικό σχολείο σήμερα, αναδεικνύουν την ανάγκη διερεύνησης του προσφυγικού ζητήματος, ώστε το εκπαιδευτικό σύστημα να κατανοεί και να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες όλων των παιδιών.

Λεπτομέρειες άρθρου
  • Ενότητα
  • Νέοι ερευνητές
Creative Commons License

Αυτή η εργασία είναι αδειοδοτημένη υπό το CC Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0.

Οι συγγραφείς των άρθρων που δημοσιεύονται στο Διάλογοι! Θεωρία και Πράξη στις Επιστήμες Αγωγής και Εκπαίδευσης διατηρούν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επί των άρθρων τους, δίνοντας στο περιοδικό το δικαίωμα της πρώτης δημοσίευσης. Άρθρα που δημοσιεύονται στο Διάλογοι! Θεωρία και Πράξη στις Επιστήμες της Αγωγής και Εκπαίδευσης διατίθενται με άδεια Creative Commons 4.0 και σύμφωνα με την άδεια μπορούν να χρησιμοποιούνται ελεύθερα, με αναφορά στον/στη συγγραφέα και στην πρώτη δημοσίευση για μη κερδοσκοπικούς σκοπούς και με δικαίωμα τροποποίησης μόνον με παρόμοια διανομή (αν αναμείξετε, τροποποιήσετε, ή δημιουργήσετε πάνω στο υλικό, πρέπει να διανείμετε τις δικές σας συνεισφορές υπό την ίδια άδεια όπως και το πρωτότυπο).

To Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης διατηρούν το δικαίωμα να δημοσιεύουν, να αναπαραγάγουν, να παρουσιάζουν στο κοινό, να διανέμουν και να χρησιμοποιούν άρθρα που δημοσιεύονται στο Διάλογοι! Θεωρία και Πράξη στις Επιστήμες Αγωγής και Εκπαίδευσης σε οποιοδήποτε μέσο και μορφή είτε μεμονωμένα είτε ως μέρη συλλογικών έργων, για όλο το χρόνο διάρκειας προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και για όλες τις χώρες του κόσμου.

Αυτό περιλαμβάνει ενδεικτικά, και όχι αποκλειστικά, το δικαίωμα δημοσίευσης των άρθρων σε τεύχη του περιοδικού Διάλογοι! Θεωρία και Πράξη στις Επιστήμες Αγωγής και Εκπαίδευσης, αναπαραγωγής και διανομής μεμονωμένων αντιγράφων των άρθρων, αναπαραγωγής ολόκληρων των άρθρων σε άλλη έκδοση του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και αναπαραγωγής και διανομής των άρθρων ή περίληψης αυτών με χρήση πληροφορικού συστήματος αποθετηρίου.

Λήψεις
Τα δεδομένα λήψης δεν είναι ακόμη διαθέσιμα.
Αναφορές
Αγγελοπούλου, Π., & Μάνεσης, Ν. (2017). Δίγλωσσοι μαθητές στο δημοτικό σχολείο και διαπολιτισμική εκπαίδευση: η περίπτωση της Αχαΐας. Έρευνα στην Εκπαίδευση, 6(1), 228-236. http://dx.doi.org/10.12681/hjre.14100
Angelopoulou, P., & Manesis, N. (2017). Students from different cultural backgrounds, their difficulties upon elementary school entry in Greece and teachers’ intercultural educational practices. British Journal of Education, 5(4), 9-18.
Banks, J. (2004). Εισαγωγή στην πολυπολιτισμική εκπαίδευση (Ε. Κουτσουβάνου, Επιμ.∙ Ν. Σταματάκης, Μτφρ.). Αθήνα: Παπαζήση.
Βεργίδης, Δ. (2012). Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα ως διάσταση της εκπαιδευτικής πολιτικής. Επιστήμη και Κοινωνία. Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 29, 97-126. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/b4oMj8
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.
Γεραρής, Η. (2011). Ένταξη και αποδοχή των αλλοδαπών μαθητών μέσω της διαπολιτισμικής αγωγής. Τα εκπαιδευτικά, 99-100, 24-32.
Γκόβαρης, Χ. (2005). Διαπολιτισμικό εργαστήριο: υποδοχή, επικοινωνία, αλληλεπίδραση σε πολυπολιτισμικό εκπαιδευτικό περιβάλλον. Αθήνα: Ατραπός.
Γεωργογιάννης, Π. (Επιμ.) (2006). Εκπαιδευτική, διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών α/βάθμιας και β/βάθμιας εκπαίδευσης. Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση. Τόμος Ι. Πάτρα: Συγγραφέας.
Γκόβαρης, Χ. (2001). Εισαγωγή στη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Αθήνα: Ατραπός.
Γεωργαράκης, Ν. (2009). Η μεταναστευτική πολιτική: στάσεις και αντιστάσεις στην ελληνική διοίκηση. Στο Χρ. Βαρουξή, Ν. Σαρρής, & Α. Φραγκίσκου (Επιμ.), Όψεις μετανάστευσης και μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα σήμερα (σσ. 33-60). Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
Clark, K. A. (2017). Are we ready? Examining teachers’ experiences supporting the transition of newly-arrived Syrian refugee students to the Canadian elementary classroom. Master diss., University of Toronto. Retrieved from https://goo.gl/EZnTiK
Cummins, J. (2005). Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση: εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μία κοινωνία της ετερότητας (Σ. Αργύρη, Μτφρ.) Αθήνα: Gutenberg.
Δαμανάκης, Μ. (1998). Η εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα. Διαπολιτισμική προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg.
Δημητροπούλου, Γ., & Παπαγεωργίου, Ι. (2008). Ασυνόδευτοι ανήλικοι αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα. Μελέτη σχετικά με την αντιμετώπιση από την πολιτεία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων που ζητούν άσυλο στην Ελλάδα. Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=48f5a21e2
Διεθνής Αμνηστία. (2014). Το ανθρώπινο κόστος του φρουρίου Ευρώπη: παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων μεταναστών και προσφύγων στα σύνορα της Ευρώπης. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/9qqwCv
Devine, D. (2005). Welcome to the Celtic Tiger? Teacher responses to immigration and increasing ethnic diversity in Irish schools. International Studies in Sociology of Education, 15(1), 49-70.
Digidiki, V., & Bhabha, J. (2017). Emergency within an emergency: The growing epidemic of sexual exploitation and abuse of migrant children in Greece. FXB Center for Health and Human Rights, Harvard University. Retrieved from https://fxb.harvard.edu/reports/
Dryden-Peterson, S. (2015). The educational experiences of refugee children in countries of first asylum. Washington, DC: Migration Policy Institute.
ΕΛΙΑΜΕΠ (Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής). (2017). Η ενσωμάτωση των προσφύγων στο εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα: πολιτική και διαχείριση σε κινούμενη άμμο. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/HR6fQU
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2016). Έκθεση σχετικά με τους πρόσφυγες: κοινωνική ένταξη και ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας. Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/LH4Fxs
Fontana, A., & Frey, J. (1998). Interviewing: the art of science. In N. Denzin & Y. Lincoln (Eds.), Collecting and interpreting qualitative materials (pp. 47-78). London: Sage.
Zetter, R. (2015). Protection in Crisis: forced migration and protection in a global era. Washington, DC: Migration Policy Institute. Retrieved from https://goo.gl/V872mt
Hamilton, R. J., & Moore, D. (Eds.) (2004). Educational interventions for refugee children: Theoretical perspectives and implementing best practice. N.Y.: Routledge Falmer.
International Organization for Migration. (2017). World Migration Report 2018: Chapter 1. Retrieved from https://publications.iom.int/system/files/pdf/wmr_2018_en_chapter1.pdf
Καγκά, Ε. (2001). Το άνοιγμα του σχολείου στην πολυγλωσσία και τον πολιτισμό. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 5, 37-48.
Καρακατσάνη, Δ. (2003). Εκπαίδευση και πολιτική διαπαιδαγώγηση. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Καρανικόλα, Ζ., & Πίτσου, Χ. (2015). Αποτύπωση των δράσεων του Υπουργείου Παιδείας αναφορικά με την προστασία της πολιτισμικής ετερότητας στον χώρο της α/βάθμιας και β/βάθμιας Εκπαίδευσης. Μια ποιοτική μελέτη θεματικής ανάλυσης των ετήσιων εκθέσεων του Υπουργείου Παιδείας προς την Εθνική Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Έρευνα στην Εκπαίδευση, 4, 128-151. http://dx.doi.org/10.12681/hjre.8858
Καρατζίνης, Θ., & Μαργάρα, Θ. (2006). Διαπολιτισμική ψυχολογία και διαχείριση της διαφορετικότητας στο σχολείο. Σύγχρονοι Προσανατολισμοί στην Εκπαίδευση, 7, 2-5.
Κεσίδου, Α. (2008). Διαπολιτισμική εκπαίδευση: μια εισαγωγή. Στο Ζ. Παπαναούμ (Επιμ.), Διαπολιτισμική εκπαίδευση και αγωγή. Οδηγός επιμόρφωσης: ένταξη παιδιών παλιννοστούντων & αλλοδαπών στο σχολείο για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Γυμνάσιο) (σσ. 21-36). Θεσσαλονίκη: ΥΠ.Ε.Π.Θ.
Κεσίδου, Α. (2014). Ένα σχολείο «εργάζεται διαπολιτισμικά»: προϋποθέσεις και παιδαγωγικοί χειρισμοί. Στο Ε. Κατσαρού & Μ. Λιακοπούλου (Επιμ.), Θέματα διδασκαλίας και αγωγής στο πολυπολιτισμικό σχολείο. Επιμορφωτικό υλικό. Ανακτήθηκε από http://www.diapolis.auth.gr/epimorfotiko_uliko/images/pdf/keimena/yliko/kesidou.pdf
Κόντης, Α. (2005). Η πολιτική ασύλου στην ευρωπαϊκή ένωση και στην Ελλάδα. Στο Α. Κόντης, Η. Πετράκου, Ν. Τάτσης, & Ν. Χλέπας (Επιμ.), Ευρωπαϊκή και ελληνική πολιτική ασύλου. Κέντρα υποδοχής προσφύγων και αιτούντες άσυλο με απορριφθείσα αίτηση στην Ελλάδα (σσ. 15-75). Αθήνα: Παπαζήσης.
Κοτζαμάνης, Β., Πετρονώτη, Μ., & Τζωρτζοπούλου, Μ. (2005). Πολιτικοί πρόσφυγες: εξελίξεις και θέματα πολιτικής. Στο Δ. Καραντινός, Λ. Μαράτου-Αλιπράντη, & Ε. Φρονίμου (Επιμ.), Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής. Τόμος Α΄ (σσ. 307-329). Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
Maadad, N., & Matthews, J. (2018). Schooling Syrian refugees in Lebanon: building hopeful futures, Educational Review. doi:10.1080/00131911.2018.1508126
Månsson, N. (2018), Refugees, Statelessness, and Education. In P. Smeyers (Ed.), International handbook of philosophy of education (pp.787-800). Springer International Handbooks of Education. Springer, Cham.
Μαρτιμιανάκη, Α., (2015). Ο ρόλος του διευθυντή και των εκπαιδευτικών δημοτικού σχολείου στην προώθηση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Στο Χ. Πανταζής, Ε. Μαράκη, Μ. Καδιανάκη, & Ε. Μπελαδάκης (Επιμ.), Το σύγχρονο σχολείο μέσα από το πρίσμα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών: από τη θεωρία στην καθημερινή πρακτική (σσ. 161-169). Ηράκλειο Κρήτης: Ινστιτούτο Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών.
Miles, M., & Huberman, A.M. (1994). Qualitative data analysis, an expanded sourcebook. London: Sage.
Μουζάκης, Χ., Μπουρλετίδης, Κ., Μαγκλογιάννης, Η., & Μπουρλετίδης, Δ. (2009). Εξ αποστάσεως επιμόρφωση εκπαιδευτικών της ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και Ηπείρου. Διεθνές Συνέδριο για την Ανοικτή & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, 5, 195-209. http://dx.doi.org/10.12681/icodl.493
Μπαλαμπανίδου, Ζ., & Ποζουκίδης, Ν. (2010). Ανίχνευση επιμορφωτικών αναγκών των εκπαιδευτικών στη διαπολιτισμική εκπαίδευση: μια μελέτη περίπτωσης. Στο Π. Γεωργογιάννης & Β. Μπάρος (Επιμ.), Διαπολιτισμική εκπαίδευση-μετανάστευση-διαχείριση συγκρούσεων και παιδαγωγική της δημοκρατίας, Τόμος ΙΙ (σσ. 192-203). Πάτρα: ΚΕ.Δ.ΕΚ.
Μπαλτατζής, Δ., & Νταβέλος, Π. (2009). Η σημασία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο σύγχρονο σχολείο και τα προβλήματά της. Στο Π. Γεωργογιάννης (Επιμ.). Διαπολιτισμική εκπαίδευση. Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Τόμος I (σσ. 252-262). Πάτρα: ΚΕ.Δ.ΕΚ.
Μπατσαλιά, Φ., & Σελλά, Ε. (2016). Προσφυγικές/μεταναστευτικές ροές και διαμεσολαβητική χρήση της γλώσσας. International Journal of Language, Translation and Intercultural Communication, 5, 30-41.
Μπελαδάκης, Ε. (2015). Θεσμικές ρυθμίσεις και παιδαγωγικές στρατηγικές για την ενσωμάτωση των αλλοδαπών μαθητών στο ελληνικό σχολείο. Στο Χ. Πανταζής, Ε. Μαράκη, Μ. Καδιανάκη, & Ε. Μπελαδάκης (Επιμ.), Το σύγχρονο σχολείο μέσα από το πρίσμα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών: από τη θεωρία στην καθημερινή πρακτική (σσ. 170-178). Ηράκλειο Κρήτης: Ινστιτούτο Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών.
Μπιγιλάκη, Ν. (2009). Κοινωνική Ένταξη των Μεταναστών και Ανοιχτή εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Ελλάδα. Διεθνές Συνέδριο για την Ανοικτή & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, 5(2Α), 171-180.
Μπίκος, Κ. (2008). Κοινωνικές σχέσεις στην τάξη εφήβων με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Στο Δ. Μαυροσκούφης (Επιμ.), Διαπολιτισμική εκπαίδευση και αγωγή. Οδηγός επιμόρφωσης: ένταξη παιδιών παλιννοστούντων & αλλοδαπών στο σχολείο (Γυμνάσιο) (σσ. 89-110). Θεσσαλονίκη: ΥΠ.Ε.Π.Θ.
Νικολάου, Γ. (2011). Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών/μαθητριών στο δημοτικό σχολείο. Από την «ομοιογένεια» στην «πολυπολιτισμικότητα». Αθήνα: Πεδίο.
OECD. (2015). Helping immigrant students to succeed at school-and beyond. Retrieved from https://www.oecd.org/education/Helping-immigrant-students-to-succeed-at-school-and-beyond.pdf
Ozer, S., Sirin, S., & Oppedal, B. (2013). Bahçeşehir study of Syrian refugee children in Turkey. Retrieved from https://goo.gl/L9a5GX
Παλαιολόγου, Ν., & Ευαγγέλου, Ο. (2003). Διαπολιτισμική παιδαγωγική: εκπαιδευτικές διδακτικές και ψυχολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Ατραπός.
Παναγίδης, Π., & Χατζησωτηρίου, Χ. (2014). Από την παροικιακή και μειονοτική εκπαίδευση στον λόγο της διαπολιτισμικότητας: πολιτική, προκλήσεις και εισηγήσεις. Στο Χ. Χατζησωτηρίου & Κ. Ξενοφώντος (Επιμ.), Διαπολιτισμική εκπαίδευση: προκλήσεις, παιδαγωγικές θεωρήσεις και εισηγήσεις (σσ. 153-172). Καβάλα: Σαΐτα.
Πανταζής, Β. (2008). Παιδεία για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αξιοποίηση «ανθρώπινων δικαιωμάτων» στην εκπαιδευτική πρακτική. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 14, 107-122.
Πανταζής, Β. (2015). Αντιρατσιστική εκπαίδευση. Αθήνα: Σ.Ε.Α.Β. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/5pKvM4
Παπαναούμ, Ζ. (2005). Ο ρόλος της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών στην επαγγελματική τους ανάπτυξη: γιατί, πότε, πώς. Στο Γ. Μπαγάκης (Επιμ.), Επιμόρφωση και επαγγελματική ανάπτυξη του εκπαιδευτικού (σσ. 82- 91). Αθήνα: Μεταίχμιο.
Παπαχρήστος, Κ. (2009). Διαπολιτισμική Ετοιμότητα των εκπαιδευτικών και προβλήματα διδασκαλίας της ελληνικής ως μητρικής, δεύτερης και ξένης γλώσσας σε πολυπολιτισμικές τάξεις. Ανακτήθηκε από http://fourtounis.gr/arthra/pap_diapol.html#arxi
Παρατηρητήριο της Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο. (2017). Προειδοποίηση από τους Γιατρούς του Κόσμου. Ανακτήθηκε από https://refugeeobservatory.aegean.gr/el/node/432
Pro Asyl. (2012). I came here for peace. The systematic ill-treatment of migrants and refugees by state agents in Patras. Retrieved from https://www.proasyl.de/wp-content/uploads/2015/12/PRO_ASYL_Report_I_came_here_for_peace_Patras_June_2012.pdf
Rhodes, C., & Beneicke, S. (2002). Coaching, mentoring and peer-networking: challenges for the management of teacher professional development in schools. Journal of In-Service Education, 28(2), 297-310. http://dx.doi.org/10.1080/13674580200200184
Σπυροπούλου, Μ. (2016). Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι ως πρόσφυγες και μετανάστες. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Συνήγορος του Πολίτη. (2014). Έκθεση αυτοψίας στους χώρους κράτησης στο Κ.Φ.Α. Αμυγδαλέζας. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/RVFUKJ
Συνήγορος του Πολίτη. (2016). Εξαμηνιαία Έκθεση του Μηχανισμού Παρακολούθησης των Δικαιωμάτων των Παιδιών που μετακινούνται στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από https://www.synigoros.gr/resources/20170420-ekthesi-mixanismos.pdf
Συνήγορος του Πολίτη. (2017). Η πρόσβαση των παιδιών προσφύγων στην εκπαίδευση στη Λέσβο. Έκθεση ενεργειών, διαπιστώσεων και προτάσεων Συνηγόρου του Πολίτη στο πλαίσιο της αποστολής του ως συνηγόρου του παιδιού. Επίσκεψη στη Λέσβο, 10-13 Φεβρουαρίου 2017. Ανακτήθηκε από https://www.synigoros.gr/resources/ekpaidefsi_prosfygon_lesvos-feb2017.pdf
Συνήγορος του Πολίτη & UNICEF. (2017a). Τα παιδιά που μετακινούνται στην Ελλάδα. Βασικά στοιχεία 31 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/JuoFd2
Συνήγορος του Πολίτη & UNICEF. (2017b). Access to formal education for unaccompanied children in shelters. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/qyrHwU
Saklan, E., & Erginer, A. (2017). Classroom management experiences with Syrian refugee students. Education Journal, 6(6), 207-214. doi:10.11648/j.edu.20170606.17
Sirin, S., & Rogers-Sirin, L., (2015). The educational and mental health needs of Syrian refugee children. Washington, DC: Migration Policy Institute.
Taskin, P., & Erdemli, Ö. (2018). Education for Syrian refugees: problems faced by teachers in Turkey. Eurasian Journal of Educational Research, 75, 155-178. doi:10.14689/ejer.2018.75.9
Τζωρτζοπούλου, Μ., & Κοτζαμάνη, Α. (2008). Η εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών. Διερεύνηση των προβλημάτων και της προοπτικής επίλυσής τους (κείμενα εργασίας 2008/19). Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Ανακτήθηκε από http://www.ekke.gr/publications/wp/wp19.pdf
Tielman, K., Brok, P. D., Bolhuis, S., & Vallejo, B. (2012). Collaborative learning in multicultural classrooms: α case study of Dutch senior secondary vocational education, Journal of Vocational Education and Training, 64(1), 103–118.
Τσακηρίδη, Ο. (2012). Μια πολιτισμική προσέγγιση για την ένταξη των μεταναστών: όψεις θεωρίας και πρακτικής. Στο Α. Αφουξενίδης, Ν. Σαρρής, & Ο. Τσακηρίδη (Επιμ.), Ένταξη των μεταναστών: αντιλήψεις, πολιτικές, πρακτικές (σσ. 127-140). Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
Τσοκαλίδου, Ρ. (2008). Η επαφή των γλωσσών στην εκπαίδευση: ένα κοινωνιογλωσσικό πολιτικό ζήτημα. Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της ετήσιας συνάντησης του τομέα Γλωσσολογίας του τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., 21-22 Απριλίου 2007. Γλώσσα και Κοινωνία, 28 (σσ. 402-412). Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ. Ανακτήθηκε από http://users.auth.gr/tsokalid/images/EPAFI%20GLOSSON%2008.p
Yin, R. K. (2009). Case study research: design and methods (4th ed.). Thousand Oaks, CA: Sage.
Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. (2017). Το έργο της εκπαίδευσης των προσφύγων. Ανακτήθηκε από https://goo.gl/dfFRTw
UNESCO. (2015). Bridging learning gaps for the youth. UNESCO education response to the Syria crisis (2015-2016). Παρίσι: UNESCO. Retrieved from https://goo.gl/MXF6kT
UNHCR. (2016). Refugee or Migrant? Which is right? Retrieved from http://www.unhcr.org/news/latest/2016/7/55df0e556/unhcr-viewpoint-refugee-migrant-right.html
UNICEF. (2017). A child is a child. Protecting children on the move from violence, abuse and exploitation. New York: UNICEF.
UNODC (Unite Nations Office on Drugs and Crime). (2016). Global report on trafficking in persons 2016. New York: United Nations Publication.
Vygotsky, S. (1978). Mind in society: the development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Φρόση, Λ., Κουϊμτζή, Ε., & Παπαδήμου, Χ. (2001). Ο παράγοντας φύλο και η σχολική πραγματικότητα στην α/βάθμια και τη β/βάθμια εκπαίδευση (μελέτη επισκόπησης). Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.).
Χατζηδάκη, Α. (2014). Η ανάπτυξη της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας μέσα στις συμβατικές τάξεις. Ανακτήθηκε από http://www.diapolis.auth.gr/epimorfotiko_uliko/index.php/2014-09-06-09-18-43/2014-09-06-09-34-09/33-b1-xatzidaki?showall=1
Χατζηνικολάου, Α. (2010). Παράλληλες πολιτικές διαχείρισης της πολυπολιτισμικότητας στο σχολείο μέσα από το παράδειγμα της εκπαίδευσης παιδιών Ρομά. Στο Α. Κεσίδου, Α. Ανδρούσου, & Β. Τσάφος (Επιμ.), Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου «Μετανάστευση, πολυπολιτισμικότητα και εκπαιδευτικές προκλήσεις: πολιτική - έρευνα – πράξη», Αθήνα, 14-15 Μαΐου 2010 (σσ. 210-218). Θεσσαλονίκη: Ελληνικό Παρατηρητήριο για τη Διαπολιτισμική Παιδεία και Εκπαίδευση.
Χατζηνικολάου, Κ. (2015). Νοτιοανατολικό δίχτυ προστασίας. Έρευνα-δράση για την πρόληψη της εμπορίας παιδιών και προστασία ασυνόδευτων ανηλίκων μεταναστών και προσφύγων. Διάλογοι! Θεωρία και Πράξη στις Επιστήμες της Αγωγής και Εκπαίδευσης, 1, 130-139. http://dx.doi.org/10.12681/dial.8884
Χατζησωτηρίου, Χ., (2014). Από τη μονοπολιτισμικότητα στη διαπολιτισμικότητα»: κρατική πολιτική, σχολείο και σχολική τάξη. Στο Χ. Χατζησωτηρίου & Κ. Ξενοφώντος (Επιμ.), Διαπολιτισμική εκπαίδευση. Προκλήσεις, παιδαγωγικές θεωρήσεις και εισηγήσεις (σσ. 14-42). Καβάλα: Εκδόσεις Σαΐτα. Ανακτήθηκε από http://www.poed.com.cy/Portals/0/pdf/ebook%20Intercultural%20Education.pdf
Χολέβα, A. (2017). Κι αν ήσουν εσύ; Ένα πρόγραμμα ευαισθητοποίησης στα ανθρώπινα δικαιώματα και σε θέματα προσφύγων με βιωματικές δραστηριότητες, τεχνικές θεάτρου και εκπαιδευτικού δράματος. Διάλογοι! Θεωρία και Πράξη στις Επιστήμες Αγωγής και Εκπαίδευσης, 3, 142-156. http://dx.doi.org/10.12681/dial.15208
Watkins, K., & Zyck, St. (2014). Living on hope, hoping for education. The failed response to the Syrian refugee crisis. UK. O.D.I. Retrieved from https://resourcecentre.savethechildren.net/sites/default/files/documents/9169.pdf
Weber, M. (1978). Economy and society. Berkeley: University of California Press.
Woods, P., & Jeffrey, B. (2002). The reconstruction of primary teachers’ identities. British Journal of Sociology of Education, 23(1), 89-106.