Η Επίδραση ενός Παρεμβατικού Προγράμματος Ψυχοκινητικής Αγωγής στην Κοινωνική Συμπεριφορά, Αυτοεκτίμηση και Κινητική Ανάπτυξη Νηπίων

Θεϊκό δώρο, 40Χ40, ελαιογραφία, Μ. Τσιβά, 2014
PDF
Δημοσιευμένα: Σεπ 21, 2016
DOI: https://doi.org/10.12681/hjre.10603
Λέξεις-κλειδιά:
νήπιο κινητική ανάπτυξη αυτοεκτίμηση κοινωνική συμπεριφορά ψυχοκινητική αγωγή
Charilaos Konstantinos Zaragas
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
https://orcid.org/0000-0003-1574-3803
Περίληψη

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η προαγωγή της κινητικής ανάπτυξης, της κοινωνικής συμπεριφοράς και της αυτοεκτίμησης, καθώς και η εκτίμηση της σχέσης αυτών, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την εφαρμογή ενός δεκάμηνου παρεμβατικού προγράμματος ψυχοκινητικής αγωγής. Αρχικά συστάθηκε και δομήθηκε το πρόγραμμα της ψυχοκινητικής παρέμβασης, το οποίο περιλάμβανε κινητικές δραστηριότητες (ατομικές, ομαδικές) με μουσική και έντονο το στοιχείο της εκδραμάτισης ιστοριών – παραμυθιών. Τα παιδιά πολλές φορές αυτοσχεδίαζαν ή ομαδοσυνεργατικά σχεδίαζαν τις κινητικές δράσεις και έπαιζαν με αυτές υπό την καθοδήγηση και εποπτεία της νηπιαγωγού. Το πρόγραμμα είχε συχνότητα εφαρμογής τρεις φορές την εβδομάδα για σαράντα λεπτά και διήρκεσε από την τελευταία εβδομάδα του Σεπτεμβρίου 2014 ως την πρώτη εβδομάδα του Ιουνίου 2015. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν  44 νήπια (23 αγόρια και 21 κορίτσια) ηλικίας 62 (±4) μηνών, τα οποία επιλέχτηκαν από τρία δημόσια νηπιαγωγεία της πόλης των Ιωαννίνων. Τα παιδιά χωρίστηκαν σε (πειραματική Ν1=22 και ελέγχου Ν2=22) δύο ισάριθμες και ισάξιες ομάδες, όπως φάνηκε και από τα αποτελέσματα της έρευνας στις αρχικές μετρήσεις. Στην πειραματική ομάδα εφαρμόστηκε το πρόγραμμα της ψυχοκινητικής αγωγής ενώ στην ομάδα ελέγχου εφαρμόστηκε το τυπικό αναλυτικό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου. Χρησιμοποιήθηκε η συστοιχία κινητικών δοκιμασιών (MOT test 4-6), μια λίστα καταγραφής κοινωνικής συμπεριφοράς και μια κλίμακα αξιολόγησης της αυτοεκτίμησης. Πραγματοποιήθηκε περιγραφική στατιστική, ανάλυση διακύμανσης για επαναλαμβανόμενες μετρήσεις, έλεγχοι T-test για τη σύγκριση δύο δειγμάτων συσχετισμένων και μη συσχετισμένων τιμών,  και στη συνέχεια έγινε ιεραρχική ανάλυση παλινδρόμησης. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν, ότι το πρόγραμμα της ψυχοκινητικής παρέμβασης άρεσε στα παιδιά και διασκέδασαν πολύ με αυτό. Φάνηκε από τα αποτελέσματα ότι αρχικά οι δύο ομάδες δεν είχαν διαφορές και στις τρεις μεταβλητές. Μετά από πεντάμηνη παρέμβαση, η πειραματική πέτυχε σημαντικά μεγαλύτερες επιδόσεις από την ομάδα ελέγχου στη μεσαία μέτρηση. Στην τελική μέτρηση η πειραματική πέτυχε σημαντικά μεγαλύτερες επιδόσεις σχετικά τόσο με την ομάδα ελέγχου όσο και με τις δικές της προηγούμενες μετρήσεις. Η ομάδα ελέγχου μετά τους δέκα μήνες στην τελική μέτρηση κατάφερε και αυτή σημαντική βελτίωση σχετικά με την αρχική της μέτρηση, όχι όμως στο βαθμό της πειραματικής. Τα αποτελέσματα της ιεραρχικής ανάλυσης παλινδρόμησης για τη σχέση της κοινωνικής συμπεριφοράς με την αυτοεκτίμηση και την κινητική ανάπτυξη τόσο στην αρχική όσο και στη μεσαία αλλά και τελική μέτρηση έδειξαν ότι είναι γραμμικού τύπου. Συμπερασματικά, το πρόγραμμα ψυχοκινητικής παρέμβασης υποστηρίζει τη βελτίωση της κινητικής απόδοσης, της κοινωνικής συμπεριφοράς και την αυτοεκτίμηση. Σημαντικό, επίσης είναι πως μέσα από τέτοιες διαδικασίες εφαρμογής μετρήσεων όπως αυτές της παρούσης έρευνας, πραγματοποιείται πρώιμη ανίχνευση δυσκολιών και μπορεί ο παιδαγωγός να προσδιορίσει τις ιδιαίτερες αναπτυξιακές - μαθησιακές ανάγκες του κάθε παιδιού, και εν συνεχεία, να σχεδιάσει κατάλληλα αναπτυξιακά παρεμβατικά προγράμματα για την αντιμετώπιση των δυσκολιών και την κατάλληλη υποστήριξη.

Λεπτομέρειες άρθρου
  • Ενότητα
  • Άρθρα
Creative Commons License

Αυτή η εργασία είναι αδειοδοτημένη υπό το CC Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0.

Τα πνευματικά δικαιώματα των άρθρων του περιοδικού ανήκουν στους συγγραφείς. Τα άρθρα διατίθενται με άδειες Creative Commons CC-BC-SA 4.0

 
Λήψεις
Τα δεδομένα λήψης δεν είναι ακόμη διαθέσιμα.
Βιογραφικό Συγγραφέα
Charilaos Konstantinos Zaragas, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Επίκουρος καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με το γνωστικό αντικείμενο "Κινητική Αγωγή και Μάθηση"
Αναφορές
Anderson P. (2002). Assessment and development of executive function (EF) during childhood. Child Neuropsychol. 8 71–82 10.1076/chin.8.2.71.8724.
Bar-On, R. (2000). Emotional & Social Intelligence: Insights from the Emotional Quotient Inventory. San Francisco, CA: Jossey – Bass.
Bar-On, R., & Parker, J,D.A. (2000). The Bar – On Emotional Quotient Inventory: Youth Version (EQ-i:YV). Toronto, Canada: Multi – Health Systems.
Βarton, G., Kirby, K., Nazario, C., & Brooks, S. (2000). Let’s Speak Spanish in Physical Education. Integrating Spanish BSER Terms in Physical Education. Teaching Elementary Physical Education, 11, 19-21.
Berk, L. (2001). Child Development (5th ed.). Boston: Allyn & Bacon.
Berk, L. (2002). Infants, children and adolescents. Boston: Allyn & Bacon.
Boucher, B. H., Doescher, S. M., & Sugawara, A.I. (1993). Preschool children’s motor development and self concept. Perceptual and Motor Skills, 76, 11 – 17.
Brooks, P. J., Hanauer, J. B., Padowska, B., & Rosman, H. (2003). The role of selective attention in preschoolers’ rule use in a novel dimensional card sort. Cognitive Development, 117, 111–121.
Clermont, A. N. (1980). Social interaction and cognitive development in children. London, UK: Academic Press.
Cobb, P. R., Chissom, B. S., & Davis, M. W. (1975). Relationships among perceptual-motor, self-concept and academic measures for children in kindergarten, grades one and two. Perceptual and Motor Skills, 41, 539-546.
Cooley, D., Oakman, R., McNaughton, L., & Ryska, T. (1997). Fundamental movement patterns in Tasmanian primary school children. Perceptual and Motor Skills, 84, 307-316.
Cadieux, A. (1996). Relationship between self – concept and classroom behavior among learning and nonlearning disabled students in regular classes. Perceptual and Motor Skills, 1996, 82, 1043 – 1050.
Dalley D. (1988). Language development through physical education. British Journal of Physical Education, 19, 3, 132-33.
Das, J. P. (1986). Information processing and motivation as determinants of performance in children with learning disabilities. In H. Whiting, & M. Wade (Eds.), Themes in motor development, 127- 142. Hingham, MA: Kluwer- Academic.
Dempster F. N. (1992). The rise and fall of the inhibitory mechanism – toward a unified theory of cognitive-development and aging. Dev. Rev. 12 45–75.
Diamond A. (2002). “Normal development of prefrontal cortex from birth to young adulthood: cognitive functions, anatomy, and biochemistry,” in Principles of Frontal Lobe Function eds Stuss D. T., Knight R. T., editors. (New York: Oxford University Press; ) 466–503.
Dummer G., Connor – Kuntz F. (1996),Teaching Across the Curriculum: Language – Enriched Physical Education for Preschool Children. Adapted Physical Activity Quarterly, 13, 302-315.
Durston S., Davidson M. C., Tottenham N., Galvan A., Spicer J., Fossella J. A., et al. (2006). A shift from diffuse to focal cortical activity with development. Dev. Sci. 9 1–8 10.1111/j.1467-7687.2005.00454.
Dyson, Β., & Strachan, Κ. (2000). Cooperative learning in a high school physical education program. Waikato Journal of Education, 6, 19- 37.
Fischer, K. (2011). Εισαγωγή στην Ψυχοκινητική. Επ.: Ζαρώτης, Γ, Κουκούλη, Μ., & Κοντάκος, Αν. Αθήνα: Ίων.
Gallahue, D. L., & Ozmun, J. C. (1998). Fundamental movement abilities. Understanding Motor Development. Infants, Children, Adolescents, Adults (4th ed.), 11, 208-221. Boston: WCB/McGraw-Hill.
Gallahue, L. D., (2002). Αναπτυξιακή Φυσική Αγωγή για τα σημερινά παιδιά. (Μετ. – Επιμ. Ευαγγελινού Χ. – Παππά Α.) Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Goswami, U. (1996). Analogical Reasoning and Cognitive Development. Advances in Child Development and Behavior (pp. 92-135). San Diego, CA: Academic Press. Goswami, U. & B.
Gresham, F. M. (1983). Social Validity in the Assessment of children’s social skills: Establishing standards for social competency. Journal of Psychoeducational Assessment, 1, 299 – 307.
Hellison, D. (1995). Goals and strategies for teaching physical education. Champaign, IL: Human Kinetics.
Hughes, F. (1999). Children, play and development. Boston: Allyn & Bacon.
Jongmans, M. J., Smits-Engelsman, B. C. M., & Schoemaker, M. M. (2003). Consequences of comorbidity of developmental coordination disorders and learning disabilities for severity and pattern of perceptual-motor dysfunction. Journal of Learning Disabilities, 6, 528-537.
Kambas, A., Fatouros, Y., Christoforidis, C., Venetsanou, F., Papageorgiou, P., Giannakidou, D., & Aggeloussis, N. (2010). The effects of Psychomotor Intervention, on Visual-Motor Control as a Graphomotor aspect in preschool age. European Psychomotricity Journal, 3(1), 54-61.
Kambas, A., Gourgoulis, V., Fatouros, I., Aggeloussis, N., Proviadaki, E., & Taxildaris, K. (2005). Effect of a Psychomotor Training Program on the motor performance of preschool aged children. Physical Education & Sports, 56, 49-59.
Kambas, A., Venetsanou, F., Giannakidou, D., Fatouros, I., Avloniti, A., Chatzinikolaou, A., Draganidis, D., & Zimmer, R. (2012). The Motor- Proficiency– Test for children between 4 and 6 years of age (MOT 4-6): An investigation of its suitability in Greece. Research in Developmental Disabilities, 33: 1626 – 1632.
Karabourniotis, D., Evaggelinou, C., Tzetzis, G., & Kourtessis, T. (2002). Curriculum enrichment with self-testing activities in development of fundamental movement skills of first grade children in Greece. Perceptual and Motor Skills, 94, 1259- 1270.
Kieff, J., & Casbergue, R., (2000). Playful Learning and Teaching. Integrating Play in Preschool and Primary Programs. Boston: by Allyn and Bacon.
Koymen, B., Schmidt, M., Rost, L, Lieven, E., & Tomasello, M. (2015). Teaching versus enforcing ame rules in preschoolers’ peer nteractions. Journal of Experimental Child Psychology (in press).
Krappmann, L. (1989). Schulisches Lernen in interactionen mit gleichaltrigen. Zeitschrft für Pädagogik, 31 (3), 321 – 337.
Moriguchi, Y. (2014). The Early development of executive function and its relation to social interaction: a brief review. Frontiers in Psychology, 29 (5) p. 388.
Piek, J., Baynam, G., & Barett, N. (2006). The relationship between fine and gross motor ability, self perceptions and self- worth in children and adolescents. Human Movement Science, 25, 65- 75.
Rakoczy, H., Brosche, N., Warneken F., & Tomassello, M. (2009). Young children’s understanding of the context-relativity of normative rules in conventional games. British Journal of Developmental Psychology, 27, 445 – 456.
Rakoczy, H., Warneken, F., & Tomasello, M. (2008). The sources of normativity: Young children’s awareness of the normative structure of games. Developmental Psychology, 44(3), 875–881.
Reeves, L., Broeder, C., Kennedy – Honeycutt, L., & East, C. (1999). Relationship of fitness and gross motor skills for five- to six- yr.- old children. Perceptual and Motor Skills, 89, 739- 747.
Rintala, P., Pienimäki, K., Ahonen, T., Cantell, M., & Kooistra, L. (1998). The effects of a psychomotor training programme on motor skill development in children with developmental language disorders. Human Movement Science, 17(4-5), 721- 737.
Sanders, S. (1996). Preschool is Different. Teaching Elementary Physical Education, 7.
Sattler, J. (2002). Foundations of Behavioral, Social, and Clinical Assessment of Children, 6th Ed.USA
Schmidt, R. A., & Weisberg, G. (2009). Κινητική Μάθηση και Απόδοση. Μια Εφαρμοσμένη Προσέγγιση. Επ.: Μιχαλόπουλου, Μ. Αθήνα: Αθλότυπο.
Searle, J. (1969). Speech acts: An essay on the philosophy of language. Cambridge, MA: Cambridge University Press.
Searle, J. (1995). The construction of social reality. New York: Free Press.
Shafir, T., Barroso, A., Calatroni, A., Jimenez, E., & Lozoff, B. (2006). Effects of iron deficiency in infancy on patterns of motor development over time. Human Movement Science, 25 (6), 821- 838.
Skinner, R. A., & Piek, J. P. (2001). Psychosocial implications of poor motor coordination in children and adolescents. Human Movement Science, 20 (1-2), 73- 94.
Van Hiele P. M. (1999). Developing Geometry Thinking through Activities That Begin with Play. Teaching Children Mathematics, 5 (6), 310 – 316.
Venetsanou, F., Kambas, A., Sagioti, E., & Giannakidou, D. (2009). Effect of an exercise program focusing coordination on preschooler’s motor proficiency. European Journal of Psychomotricity, 2(1), 46 -55.
Wall, A., Reid, G., & Paton, J. (1990). The syndrome of physical awkwardness. In G. Reid (Ed.). Problems in movement control (pp.283 – 316). Amsterdam: Elsevier Science Publishers.
Wilson, P. H., & McKenzie, B. E. (1998). Information processing deficits associated with developmental coordination disorder: A meta- analysis of research findings. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39, (6), 829- 840.
Zaragas H., Tsitsanoudi- Mallidi N., & Aggelaki A. (2013). Motor Education and vocabulary Deelopment of arithmetical and geometrical concepts in kindergarden and primary education. In: Language learning and assessment – Challenges and Implications. Editor: Ling Zhang Untested Research Center, Chapter 5, 89- 111.
Zelazo P. D., Müller U., Frye D., Marcovitch S. (2003). The development of executive function in early childhood. Monogr. Soc. Res. Child Dev. 68.
Zimmer, R., & Volkamer M. (1987). Motoriktest für vier- bis sechsjährige Kinder : Mot 4-6 ; Manual / MOT 4-6. 2. überarbeitete und erweiterte Auflage. Beltz-Test, Weinheim.
Zimmer, R. (2006). Handbuch der Psychomotorik: Theorie und Praxis der psychomotorischen Förderung von Kindern. Freiburg: Herber.
Zimmer, R. (2007). Εγχειρίδιο Ψυχοκινητικής. Θεωρία και Πράξη της Ψυχοκινητικής Παρέμβασης. (Επιστημονική επιμέλεια: Καμπάς Α.).Αθήνα: Εκδόσεις Αθλότυπο.
Zimmer, R. (2007). Εγχειρίδιο κινητικής αγωγής. Από την θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Αθλότυπο.
Zimmer, R., Christoforidis, C., Xanthi, P., Aggeloussis, N., & Kambas, A. (2008). The effects of a psychomotor training program on motor proficiency of Greek preschoolers. European Psychomotricity Journal, 1(2), 3-9.
Zins, J., Weissbert, R., Wang, M., & Walberg, H. (2004). Building Academic Success on Social and Emotional Learning: what does the research say? New York, NY: Teachers College Press.
Zittel, L. (1994). Gross Motor Assessment of Preschool Children with Special Needs: Instrument Selection Considerations. Adapted Physical Activity Quarterly, 11, pp: 245 - 260.
Γναρδέλης, Χ. (2011). Ανάλυση Δεδομένων με το IBM SPSS Statistics 21. Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση.
Γώτη Ε., Δέρρη Β., και Κιουμουρτζόγλου Ε. (2006). Γλωσσική Ανάπτυξη Παιδιών Προσχολικής Ηλικίας μέσω της Φυσικής Αγωγής. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον Αθλητισμό, τόμος 4 (3), 371-378.
Ζάραγκας, Χ. (2012). Διερεύνηση της σχέσης μεταξύ του βαθμού κινητικής μάθησης και της κοινωνικής δράσης μέσα από ομαδικές κινητικές δραστηριότητες στο νηπιαγωγείο. Επιστημονική Επετηρίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών της Σχολής Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 5ος τόμος, σελ.: 5 – 30.
Ζάραγκας, Χ. (2013). Κινητική Απόδοση Νηπίων και η Σχέση της με τους Δείκτες Σωματικής Ανάπτυξης. Επιστημονική Επετηρίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών της Σχολής Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 6ος τόμος, σελ.: 160 – 201.
Ζέρβας, Γ. (1985). Κινητική Επιδεξιότητα. Ψυχολογία Κινητικής Συμπεριφοράς. Στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, Εκδ.: Ελληνικά Γράμματα, 5ος Τόμος, σελ.: 2616 -7.
Καμπάς, Α. Γουργούλης, Β., Φατούρος, Ι, Αγγελούσης, Ν., Προβιαδάκη, Ε., & Ταξιλδάρης, Κ. (2005). Η επίδραση ενός προγράμματος ψυχοκινητικής αγωγής στην κινητική απόδοσης παιδιών προσχολικής ηλικίας. Περιοδικό Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός, 56: σελ. 49 – 59.
Καμπάς Α., Αμούτζας Κ., Μακρή Ε., Γούργουλης Β., Αντωνίου Π. (2002). Επίδραση της ψυχοκινητικής αγωγής με έμφαση στο χώρο και το χρόνο
στην ανάπτυξη γραφοκινητικών δεξιοτήτων στην προσχολική ηλικία. Άθληση και Κοινωνία, 32, 49-57.
Καμπίτσης, Χ. (2004). Η έρευνα στις αθλητικές επιστήμες – Στατιστική Ανάλυση – Αξιολόγηση. Θεσσαλονίκη, Αυτοέκδοση.
Κωσταντέλια, Ν., & Τσαπακίδου, Α. (2009). Η κινητική ανάπτυξη και η κατανόηση των σχημάτων και στερεών στα πλαίσια ενός διαθεματικού προγράμματος στο Νηπιαγωγείο. Βιβλίο Πρακτικών 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση. Παιδαγωγική Σχολή Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Φλώρινα, σελ. 462 – 469.
Μάγγου, Χ. Ε. (2008). Η Επίδραση ενός παρεμβατικού προγράμματος μουσικοκινητικής στην κινητική ανάπτυξη παιδιών προσχολικής ηλικίας. Μεταπτυχιακή διατριβή. ΤΕΦΦΑ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη.
Μαγκώτσιου, Ε., & Γούδας, Μ. (2007). Η συνεργατική μάθηση ως μέσο ανάπτυξης των κοινωνικών δεξιοτήτων στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον Αθλητισμό, 5(1), 82- 94.
Παπαγεωργίου, Β.Α. (2005). Ψυχιατρική Παιδιών και Εφήβων. Θεσσαλονίκη, University Studio Press.
Πολλάτου, Ε. (2003). Βασικά στοιχεία προγραμμάτων Γενικής Γυμναστικής με στόχο την πολύπλευρη ανάπτυξη κινητικών και κοινωνικών δεξιοτήτων σε παιδιά ηλικίας 4- 8 ετών. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον Αθλητισμό, 1(3), 238- 243.
Σπανάκη, Ε. (2008). Επίδραση παρεμβατικού προγράμματος ψυχοκινητικής αγωγής στην κινητική απόδοση παιδιών πρώτης σχολικής ηλικίας. Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, Αθήνα.
Σπανάκη, Ε., Σκορδίλης, Ε., & Βενετσάνου, Φ. (2010). Η Επίδραση ενός Προγράμματος Ψυχοκινητικής Αγωγής στην Κινητική Απόδοση Παιδιών Πρώτης Σχολικής Ηλικίας. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον Αθλητισμό, τόμος 8 (2), σελ.: 132 – 141.
Τανός, Χ. (1990). Αυτοεκτίμηση στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, Εκδ.: Ελληνικά Γράμματα, 2ος Τόμος, σελ.: 889.
Τρεύλας, Ε., & Τσιγγίλης, Ν. (2008). Αξιολόγηση της επίδρασης ενός προγράμματος φυσικής αγωγής στην παιγνιώδη συμπεριφορά παιδιών προσχολικής ηλικίας: Μια ποιοτική προσέγγιση. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή και τον Αθλητισμό, 6(1):1 – 13.
Χατζηχρήστου, Χ. (2011). Κοινωνική επάρκεια – Κοινωνικές δεξιότητες. Στο Κοινωνική Αγωγή και Συναισθηματική Αγωγή στο Σχολείο. Προγράµµατα για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της μάθησης στη σχολική κοινότητα, Αθήνα: Τυπωθύτω.
Χατζηχρήστου, Χ. (2011). Διαστάσεις της Αυτοαντίληψης - Αυτοεκτίμηση. Στο Κοινωνική Αγωγή και Συναισθηματική Αγωγή στο Σχολείο. Προγράµµατα για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της μάθησης στη σχολική κοινότητα, Αθήνα: Τυπωθύτω.
Χουντουμάδη, Α., & Πατεράκη, Λ. (1989). Σύντομο Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχολογικών Όρων, Ιωάννινα, Εκδ.: Δωδώνη.