Από τον θεοειδή στον καθαγιασμένο ανθρωπισμό: η «συμφιλίωση» (;) αρχαιοελληνικής και βυζαντινής τέχνης στο έργο του Κώστα Παπαϊωάννου

Abstract

Το παρόν άρθρο επιχειρεί να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο ο Κώστας Παπαϊωάννου επεξεργάζεται το γεγονός της διάστασης και συγχρόνως της συμφιλίωσης του αρχαιοελληνισμού και του χριστιανισμού στο πεδίο της Τέχνης, μέσα από τις τρεις αισθητικές μελέτες του: Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα, Βυζαντινή και ρωσική ζωγραφική και Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου. Αν υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής που συνδέει εξαρχής την αρχαία ελληνική τέχνη και τη βυζαντινή χριστιανική παράδοση, αυτός δεν είναι άλλος, κατά τον Παπαϊωάννου, παρά τα «υλικά» από τα οποία είναι καμωμένες οι αισθητικές αυτές δημιουργίες. Πρόκειται για την καθαρή ανθρωπικότητα και την απόλυτη θεϊκότητα, στοιχεία που —για τον διανοητή μας— θα συγχωνευτούν αβίαστα και αρμονικά από διαφορετικές αισθητικές «διαδρομές», τόσο στο αρχαιοελληνικό (αγαλμάτινο) σώμα όσο και στο βυζαντινό (εικονιστικό) πρόσωπο. Συγχρόνως, όμως, αμφότερα τα καλλιτεχνικά αυτά δημιουργήματα δε στερούνται τίποτε από τη βαθιά κοσμικότητα και τη μεγαλειώδη πνευματικότητα. Προς επίρρωση, επομένως, των παραπάνω συμπερασμάτων του νεοέλληνα φιλοσόφου, επιχειρώ τη σύνοψη των αισθητικών του παρατηρήσεων εντάσσοντας τες στα παρακάτω τρία χαρακτηριστικά σημεία: τον νατουραλισμό της αρχαιοελληνικής αισθητικής έναντι του μυστικισμού της ορθόδοξης εικόνας·  τον θεοειδή ουμανισμό του αρχαιοελληνικού ειδώλου έναντι του καθαγιασμένου ανθρωπισμού της εκκλησιαστικής αγιογραφίας· την απρόσωπη φύση των κλασικών αγαλμάτων έναντι της απόϊερωμένης όψης των βυζαντινών προσωπογραφιών.