Προς μια ολιστική θεώρηση της προσβασιμότητας και της συμμετοχής ατόμων με αναπηρία στο μουσείο υπό το πρίσμα της μουσειακής εμπειρίας και μάθησης

PDF
Δημοσιευμένα: Aug 3, 2023
DOI: https://doi.org/10.12681/hjre.34210
Λέξεις-κλειδιά:
Άτομα με αναπηρία, προσβασιμότητα, συμπερίληψη, μουσειακή εμπειρία και μάθηση, οργανωσιακή κουλτούρα, Καθολική Σχεδίαση
Χαρίκλεια Κανάρη
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
https://orcid.org/0000-0002-8719-6506
Περίληψη

Η παρούσα θεωρητική εργασία εστιάζει στα άτομα με αναπηρία και τα μουσεία και επιχειρεί μια συνθετική προσέγγιση της αλληλεξάρτησης και της αλληλεπιδραστικής δυναμικής των φραγμών πρόσβασης που αντιμετωπίζουν διαφορετικοί άνθρωποι με διαφορετικές αναπηρίες στα μουσεία και της επίδρασης των φραγμών αυτών στην, επίσης, αλληλεπιδραστική φύση της μουσειακής εμπειρίας και μάθησης. Επιπλέον, παρουσιάζονται τα βασικά θεωρητικά μοντέλα του Καθολικού Σχεδιασμού και του Καθολικού Σχεδιασμού για τη Μάθηση και η εφαρμογή τους στον μουσειακό χώρο υπό το πρίσμα των χαρακτηριστικών και των «ποιοτήτων» της μουσειακής εμπειρίας και μάθησης. Μέσα από την προσέγγιση αυτή αναδεικνύεται η σημασία μιας ολιστικής θεώρησης ζητημάτων προσβασιμότητας και συμμετοχής αλλά και η σπουδαιότητα ανάπτυξης μιας οργανωσιακής κουλτούρας που θα προωθεί βιώσιμες, συμμετοχικές, προσβάσιμες και συμπεριληπτικές εκπαιδευτικές και επικοινωνιακές πρακτικές και διαδικασίες.

Λεπτομέρειες άρθρου
  • Ενότητα
  • Άρθρα
Creative Commons License

Αυτή η εργασία είναι αδειοδοτημένη υπό το CC Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0.

Τα πνευματικά δικαιώματα των άρθρων του περιοδικού ανήκουν στους συγγραφείς. Τα άρθρα διατίθενται με άδειες Creative Commons CC-BC-SA 4.0

 
Λήψεις
Τα δεδομένα λήψης δεν είναι ακόμη διαθέσιμα.
Αναφορές
Αγγελίδης, Π., & Αβρααμίδου, Λ. (2011). Ανάπτυξη συμπεριληπτικής εκπαίδευσης μέσα από άτυπα περιβάλλοντα μάθησης. Στο Π. Αγγελίδης (Επιμ.), Παιδαγωγικές της συμπερίληψης (σσ. 17-42). Αθήνα: Διάδραση.
Ainscow, M. (2020). Promoting inclusion and equity in education: Lessons from international experiences. NordicJournal of Studies in Educational Policy, 6(1), 7-16. https://doi.org/10.1080/20020317.2020.1729587
American Alliance of Museums (2022). Definition of diversity, equity, accessibility, and inclusion. https://www.aam-us.org/programs/diversity-equity-accessibility-and-inclusion/facing-change-definitions/
Axel, S. E., & Levent, S. N. (Εds.) (2003). Art beyond sight. A resource guide to art, creativity, and visual impairment. New York: AFB Press.
Βαρδακαστάνης, I. (2004). Η δικαιωματική προσέγγιση της αναπηρίας: Από τον πατερναλισμό στην ισότιμη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή. Στο Α. Τσιτούρη (Επιμ.), Πρόσβαση ατόμων με αναπηρία σε χώρους πολιτισμού και αθλητισμού. Πρακτικά Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 30 Οκτωβρίου–1 Νοεμβρίου 2003 (σσ. 22-26). Αθήνα: ΥΠΠΟ.
Βαρδακαστάνης, I., Γούναρη, Ει. Μ., Λογαράς, Δ., Μπαρμπαλιά, Ε., Πανανός, Α., Σκορδίλης, Α., Σούλης, Σπ., Χατζηπέτρου, Α., & Χριστοφή, Μ. (2008). Σχεδιάζοντας πολιτική σε θέματα αναπηρίας. Αθήνα: Ε.Σ.Α.μεΑ. http://repository.edulll.gr/edulll/handle/10795/1050
Black, G. (2005). The engaging museum. Developing museums for visitor involvement. London and New York: Routledge.
Brown, K., & Mairesse, F. (2018). The definition of the museum through its social role. Curator: The Museum Journal, 61(4), 519-607. https://doi.org/10.1111/cura.12276
Γιαννούτσου, Ν. (2015). Αξιοποίηση των ψηφιακών μέσων στη Μουσειοπαιδαγωγική. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 225-252). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712
Cachia, A. (2014). Disability, curating, and the educational turn: The contemporary condition of access in the museums. On Curating, 24 (December), 51–66. https://www.on-curating.org/files/oc/dateiverwaltung/issue-24/PDF_to_Download/Oncurating_Issue24_A4.pdf
Candlin, F. (2003). Blindness, art and exclusion in museums and galleries. Journal of Art and Design Education, 22(1), 100-110. https://doi.org/10.1111/1468-5949.00343
CAST (2018). Universal Design for Learning Guidelines version 2.2. http://udlguidelines.cast.org
Coxall, H. (2006). Open minds: inclusive practices. In H. H. Genoways (Ed.), Museum philosophy for the twenty-first century (pp. 139-149). Lanham and New York: Altamira Press.
Deakin, T. (2022, January 25). How museums increase accessibility for dyslexic visitors? Museum Next. https://www.museumnext.com/article/how-can-museums-increase-accessibility-for-dyslexic-visitors/?fbclid=IwAR2o1OrYaxb92IzR5LZPjWbXAFoQa_BauFTyC_0xHgFXcWb5B6YXnbZJ57
Dodd, J., Sandell, R., Jolly, D., & Jones, C. (Eds.). (2008). Rethinking disability representation in museums and galleries. Leicester: Research Centre for Museums and Galleries, University of Leicester. https://le.ac.uk/rcmg/research-archive/rethinking-disability-representation
Ε.Σ.Α.μεΑ. (2019). Κείμενα πολιτικής. Διασφαλίζοντας την ισότιμη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην πολιτιστική ζωή. Παρατηρητήριο Θεμάτων Αναπηρίας. https://www.esamea.gr/publications/books-studies/4990-politismos-gia-olous
Eikelenboom, M., Wattel, R., & De Vet, M. (2019). Listening with your eyes: An accessible museum for Deaf and hard-of-hearing visitors. The International Journal of the Inclusive Museum, 12(3), 51-64. https://doi.org/10.18848/1835-2014/CGP/v12i03/51-64
European Union. (2021). Union of equality. Strategy for the rights of persons with disabilities 2021-2030. Luxembourg: Publications Office of the European Union. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_21_810
Falk, J.H. (2009). Identity and the museum visitor experience. Walnut Creek, CA: Left Coast Press.
Falk, J.H. (2013). Understanding museum visitors’ motivations and learning. In I. B. Lundgaard & J.T. Jensen (Eds.), Museums: Social learning spaces and knowledge producing processes (pp. 106-127). Copenhagen: Kulturstyrelsen–Danish Agency for Culture.
Falk, J.H., & Dierking, L.D. (2000). Learning from museums. Visitors experiences and the making of meaning. Lanham MD: Altamira Press.
Falk, J. H., & Dierking, L.D. (2013). The museum experience revisited. New York: Routledge.
Fletcher, H. (2006). The principles of inclusive design. (They include you.) London: CABE. https://www.designcouncil.org.uk/fileadmin/uploads/dc/Documents/the-principles-of-inclusive-design.pdf
Fletcher, V. (2013). Museums around the world that enliven our souls: Inclusion through rich experience. Curator: The Museum Journal, 56(3), 297–305. https://doi.org/10.1111/cura.12029
Garcia-Carrizosa, H., Sheehy, K., Rix, J., Seale, J. & Hayhoe, S. (2020). Designing technologies for museums: Accessibiltiy and participation issues. Journal of Enabling Technologies, 14(1), 31-39. https://doi.org/10.1108/JET-08-2019-0038
Goodman, N. (1985). The end of the museum? Journal of Aesthetic Education, 19(2), 53-62.
Golding, V. (2007). Inspiration Africa!: Using tangible and intangible heritage to promote social inclusion amongst young people with disabilities. In S. Watson (Ed.), Museums and their communities (pp. 358-372). London and New York: Routledge.
Gómez-Hurtado, I., & Cuenca López, J.M. (2023). Heritage Education and Special Education: working on emotions with differently abled people through heritage. Heritage & Society, 16(1), 22-51. https://doi.org/10.1080/2159032X.2022.2126221
Hayhoe, S. (2013). The philosophical, political and religious roots of touch exhibitions in 20th century British museums. Disability Studies Quarterly, 33(3). https://doi.org/10.18061/dsq.v33i3.3760
Heward, W. L. (2011). Παιδιά με ειδικές ανάγκες: Μία εισαγωγή στην ειδική εκπαίδευση (Επιστ. Επιμ. Α. Δαβάζογλου & Κ.Κόκκινος, Μτφρ. Χ. Λυμπεροπούλου). Αθήνα: Τόπος.
Hooper-Greenhill, E. (2006). The power of museum pedagogy. In H.H. Genoways (Ed.), Museum philosophy for the twenty-first century (pp. 235-245). Lanham and New York: Altamira Press.
Hooper-Greenhill, E. (2007). Museums and education. Purpose, pedagogy, performance. London and New York: Routledge
International Council of Museums-ICOM. (2022, August 24). Museum definition. https://icom.museum/en/resources/standards-guidelines/museum-definition/
International Council of Museums-ICOM-Ελληνικό Τμήμα. (2023, February 16). Απόδοση του νέου ορισμού του Μουσείου στα ελληνικά. https://icom-greece.mini.icom.museum/
Κανάρη, Χ. (2015). Μουσεία και άτομα με ολική ή μερική απώλεια όρασης: Ζητήματα πρόσβασης και αξιοποίησης μουσείων στην εκπαίδευση των παιδιών με σοβαρά προβλήματα όρασης. [Διδακτορική Διατριβή]. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/36292
Κανάρη, Χ. (2020). Θεωρητικές αρχές σχεδιασμού και εφαρμογές διαφοροποιημένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε μουσεία για άτομα με αναπηρία. Στο Α. Κατσελάκη & Ο. Σακαλή (Επιμ.), Πολιτισμός για όλους. Μουσεία και μνημεία χωρίς αποκλεισμούς. Πρακτικά Διεπιστημονικής Διημερίδας, Αθήνα 29-30 Νοεμβρίου 2018 (σσ. 1-9). ΥΠΠΟΑ- ΔΑΜΕΕΠ. https://en.calameo.com/read/0044700836c9b96820074
Κανάρη, Χ. (2021, Ιούνιος 11). Μουσεία και ισότιμη συμμετοχή στην πολιτιστική ζωή για όλους: Πρακτικές και συνέργειες [Προφορική παρουσίαση]. Διαδικτυακή εκδήλωση του Φάρου Τυφλών της Ελλάδος για τον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 2021. https://youtu.be/Pb2BAZSM2JM?t=5003
Κατσελάκη, Α., & Σακαλή, Ο. (Επιμ.) (2020). Πολιτισμός για όλους. Μουσεία και μνημεία χωρίς αποκλεισμούς. Πρακτικά Διεπιστημονικής Διημερίδας, Αθήνα 29-30 Νοεμβρίου 2018. ΥΠΠΟΑ- ΔΑΜΕΕΠ. https://en.calameo.com/read/0044700836c9b96820074
Kanari, H., & Vemi, V. (2012). Museum educational programs for children with disabilities. Current practices in Greece. In Chr. Prachalias (Ed.), Proceedings of the 8th International Conference of Education (pp. 984-989). Samos, Greece: Greece Research of Training Institute of the East Aegean (INEAG).
Kanari, C., & Souliotou, A. Z. (2020). Education of children with disabilities in nonformal learning environments: A cross-disciplinary approach of STEAM Education in a technological museum in Greece. European Journal of Alternative Education Studies, 5(2), 1-34. DOI: 10.46827/ejae.v5i2.3188
Kanari, C., & Souliotou, A. Z. (2021). The role of Museum Education in raising undergraduate pre-service teachers’ disability awareness: The case of an exhibition by disabled artists in Greece. Higher Education Studies, 11(2), 99-119. https://doi.org/10.5539/hes.v11n2p99
Kanari, C., Souliotou, A.Z., & Papaioannou, Th. (2022). “I felt like all these objects were in my own house…”. Learning through senses in the museum. European Journal of Educational Studies, 9(10), 14-45. http://dx.doi.org/10.46827/ejes.v9i10.4483
Kanari, C., & Souliotou, A.Z. (2023). When children with disabilities “meet” artists with disabilities in a museum: A platform for creativity and cultural dialogue. Journal of Museum Education (υπό έκδοση).
Kulik, T.K., & Fletcher, T.S. (2016). Considering the museum experience of children with autism. Curator: The Museum Journal, 59(1), 27-38. https://doi.org/10.1111/cura.12143
Laaksonen, Α. (2010). Making culture accessible. Access, participation cultural provision in the context of cultural rights in Europe. Strasbourg: Council of Europe Publishing. https://catalogus.boekman.nl/pub/P14-0379.pdf
Lamot, Y.H. (2023, March 20). The Mini-Guislain toolkit: a pre-visit service for visitors with mental impairments. ICOM Voices. ICOM. https://icom.museum/en/news/the-mini-guislain-toolkit-a-pre-visit-service-for-visitors-with-mental-impairments/?fbclid=IwAR2xLC3aee-lkQmkUNIlVDkndxx7PDAQKb_tVbvVAdmKy7Z_97gU-Z1J0is
Lawson, A., & Beckett, A.E. (2021). The social and human rights models of disability: Towards a complementarity thesis”. The International Journal of Human Rights, 25(2),348-379. https://doi.org/10.1080/13642987.2020.1783533
Lenakakis, A., & Panaghi, A. (2018). Drama/theatre pedagogy in museum: research, theory and practice issues. Education & Theatre, 19, 90-103.
Levent, N., Kleege, G. & Pursley, J.Μ. (2013). Guest editors’ introduction: Museum experience and blindness. Disability Studies Quarterly, 33(3). https://dsq-sds.org/article/view/3751/3252
Levent, N., & Pascual-Leone, A. (Eds.) (2014). The multisensory museum: Cross-disciplinary perspectives on touch, sound, smell, memory, and space. Plymouth: Rowman & Littlefield.
Lisney, E., Bowen P.J., Hearn, K., & Zedda, M. (2013). Museums and technology: Being inclusive helps accessibility for all. Curator: The Museum Journal, 56(3), 353-361. https://doi.org/10.1111/cura.12034
Μπούνια, Α. (2015). Προσεγγίζοντας διαφορετικές κοινότητες. Δράσεις κοινωνικής ένταξης, διαπολιτισμικής αγωγής και διεύρυνσης προσβασιμότητας για εμποδιζόμενα άτομα. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ.129-149). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712
Mace, R. (1988). Universal design: Housing for the lifespan of all people. Rockvilee, MD: Department of Housing and Urban Affairs Office of Public Affairs Publication. https://mn.gov/mnddc/parallels2/pdf/80s/88/88-HFL-UDS.pdf
Martins, P.R. (2016). Engaging the d/Deaf audience in museums: a case study at the Calouste Gulbenkian Museum. Journal of Museum Education, 41(3), 202-209. https://doi.org/10.1080/10598650.2016.1193316
Martins, P.R., Semedo, A.L, & Camacho, C.F. (Eds.) (2018). Representing disability in museums. Imaginary and identities. Porto: CITCEM -Centro de Investigação Transdisciplinar Cultura, Espaço e Memória. https://doi.org/10.21747/9789898970114/repr
Mastrogiuseppe, Μ., Span, S., & Bortolotti, E. (2022). Accessibility to textual resources for people with intellectual disabilities within cultural spaces. Form@re-Open Journal per la Formazione in Rete, 22(1), 49-63. https://doi.org/10.36253/form-12588
McGhie. H.A. (2020). Museums and human rights: Human rights as a basis for public service. Curating Tomorrow. http://www.curatingtomorrow.co.uk
Νάκου, Ει. (2001). Μουσεία: εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός. Αθήνα: Νήσος.
Νικονάνου, Ν. (2005). Ο ρόλος της μουσειοπαιδαγωγικής στα σύγχρονα μουσεία. Τετράδια Μουσειολογίας, 2, 18-25.
Νικονάνου, Ν. (2010). Μουσειοπαιδαγωγική. Από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Πατάκης.
Νικονάνου, Ν. (2015α). Μουσεία και τυπική εκπαίδευση. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 89-112). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712
Νικονάνου, Ν. (2015β). Εκπαιδευτικά εργαλεία: έντυπα και υλικά. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 203-224). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712
Νικονάνου, Ν. (2015γ). Μουσειοπαιδαγωγικές μέθοδοι: συμμετοχή, εμπειρία, δημιουργία. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 51-85). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712
Νικονάνου, Ν., & Μισιρλόγλου, Θ. (2023). Ζητήματα συμμετοχής και δημοκρατίας στον πολιτισμό: μια έκθεση συν-επιμέλειας στο MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών. Στο Α. Λενακάκης & Χ. Κανάρη (Επιμ.), Πολιτισμός, τέχνες και συμπερίληψη: Θεωρητικές προσεγγίσεις και εφαρμογές. Θεσσαλονίκη: σοφία (υπό έκδοση).
Nikonanou, N., Bounia, A., Bennet, A., & Kirwan, A. (2020). Creating learning experiences in museums. Discussing, inquiring, participating. UCL-Qatar, National Museum of Qatar.
Nuzzaci, A. (2020). The right of children to use cultural heritage as a cultural right. Open Journal of Social Sciences, 8(4), 574-599. https://doi.org/10.4236/jss.2020.84042
Oliver, M. (1990). The politics of disablement. London: Macmillan.
Πλατή, Μ., & Μάρκου, Ε. (2023). Σχεδιάζοντας για όλους στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Στο Α. Λενακάκης & Χ. Κανάρη (Επιμ.), Πολιτισμός, τέχνες και συμπερίληψη: Θεωρητικές προσεγγίσεις και εφαρμογές. Θεσσαλονίκη: σοφία (υπό έκδοση).
Papadimitriou, N., Plati, M., Markou, E., & Catapoti, D. (2017). Identifying accessibility barriers in heritage museums: Conceptual challenges in a period of change. Museum International, 68(271-272), 33-47. ICOM and Blackwell Publishing Ltd.
Pearson, A. (1989). Museum education and disability. In E. Hooper-Greenhill (Ed.), Initiatives in Μuseum Εducation (pp.22-23). Leicester: University of Leicester.
Pearson, A., & Aloysious, C. (1994). The big foot. Museums and children with learning difficulties. London: British Museum Pubns Ltd.
Pressman, H., & Schulz, D. (2021). The art of access. A practical guide for museum accessibility. Lanham: Rowman & Littlefield.
Ρίβιου, K., Κουρουπέτρογλου, Γ., & Οικονομίδης, Ν. (2015). Σχεδιασμός εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με βάση τις αρχές της Καθολικής Σχεδίασης για Μάθηση. Πρακτικά Συνεδρίου «Το σύγχρονο σχολείο μέσα από το πρίσμα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών: Από τη θεωρία στην καθημερινή πρακτική». Ηράκλειο 24-26 Απριλίου 2015. Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών (IAKE).
Rappolt-Schlichtmann, G., & Daley, S.G. (2013). Providing access to engagement in learning: the potential of Universal Design for Learning in museum design. Curator: The Museum Journal, 56(3), 307-321. https://doi.org/10.1111/cura.12030
Reich, C., Lindgren-Streicher, A., Beyer, M., Levent, N., Pursley, J., & Mesiti, L.A. (2011). Speaking out on art and museums: A study on the needs and preferences of adults who are blind or have low vision. Report. Boston: Museum of Science, Boston & Art Beyond Sight. https://www.informalscience.org/sites/default/files/2013-07-03_Speaking_Out_110718.pdf
Resource: The Council for Museums, Archives and Libraries (2001). Disability Directory for Museums, Archives and Libraries. London: The Council for Museums, Archives and Libraries https://www.accessibletourism.org/resources/uk_museumsand-galleries_disability_directory_pdf_6877.pdf
Σπανδάγου, Η. (2011). Η αξιοποίηση των μουσείων στην ενταξιακή εκπαίδευση των παιδιών με αναπηρίες. Στο Δ. Καλεσοπούλου (Επιμ.), Παιδί και εκπαίδευση στο μουσείο. Θεωρητικές αφετηρίες, παιδαγωγικές πρακτικές. Ελληνικό Παιδικό Μουσείο (σσ.113-124). Αθήνα: Πατάκης.
Sandell, R., Dodd, J., &, Garland-Thomson, R. (Eds.) (2010). Re-presenting disability. Activism and agency in the museum. London and New York: Routledge.
Shepherd, H. (2009). Inclusion and museums: Developing inclusive practice. British Journal of Special Education, 36(3), 140-145. https://doi.org/10.1111/j.1467-8578.2009.00437.x
Simon, N. (2010). The participatory museum. Museum 2.0. http://www.participatorymuseum.org/read
Snyder, J. (2007). Audio description: The visual made verbal. The International of the Arts in Society, 2(2), 99-104. https://doi.org/10.1016/j.ics.2005.05.215
Τσαούσης, Δ. (1998). Πολιτισμός, ελεύθερος χρόνος και κοινωνικός αποκλεισμός. Στο Κ. Κασιμάτη (Επιμ.), Κοινωνικός αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία (σσ. 87-119). Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής. Αθήνα: Gutenberg.
Τσιαμάγκα, Ευ. (2017). Η χρήση των κοινωνικών ιστοριών στον χώρο των μουσείων για τα άτομα στο φάσμα του αυτισμού. Η περίπτωση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Online International Journal Museum Edu, 5, 67-82. http://museumedulab.ece.uth.gr/main/el/node/429
Teixeira, P., Eusébio, C., Carneiro, M.J., Lemos, D., & Teixeira, L. (2020). A study about web accessibility in Portuguese museums: How to overcome the main difficulties. CAPSI 2020 Proceedings. 35. https://aisel.aisnet.org/capsi2020/35
Tomlinson, C.A. (2001). How to differentiate instruction in mixed-ability classrooms (2nd ed). Alexandria, VA: ASCD.
UNESCO (2015). Rethinking education. Towards a global common good? https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000232555
United Nations (2007). Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Optional Protocol to the Convention. https://www.un.org/disabilities/documents/convention/convoptprot-e.pdf
Wapner, J. (2013). Mission and low vision: A visually impaired museologist’s perspective on inclusivity. Disability Studies Quarterly, 33(3). http://dsq-sds.org/article/view/3756/3290
Weisen, M. (2008). How accessible are museums today? In H. J. Chatterjee (Ed.), Touch in museums. Policy and practice in object handling (pp. 243-252). BERG.
White Book—Handbook of guidelines for making your museum or visitor attraction Deaf-friendly (n.d). https://nimoz.pl/files/articles/147/white_book_-_finished_29_sept_2013.pdf
Woodruff, A.W. (2019). Finding museum visitors with autism spectrum disorders: Will art help in the research? Museum and Society, 17(1), 83-97. https://doi.org/10.29311/mas.v17i1.2586
Φιλιππουπολίτη, Α. (2015α). Εκπαιδευτικές θεωρίες και μουσειακή μάθηση. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ.27-49). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712
Φιλιππουπολίτη, Α. (2015β). Προγράμματα ελεύθερου χρόνου: οικογένειες, παιδιά, ενήλικες. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 113-127). Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. https://hdl.handle.net/11419/712